Would you like to inspect the original subtitles? These are the user uploaded subtitles that are being translated:
1
00:00:07,920 --> 00:00:11,160
Mijn naam is Bob Entrop en ik ga jullie
meenemen op m'n persoonlijke zoektocht…
2
00:00:11,240 --> 00:00:14,760
…naar de cultuur
van de Sinti- en Romazigeuners.
3
00:00:14,840 --> 00:00:18,080
Sinds m'n vorige film, De Witte Raaf,
ben ik nog meer betrokken geraakt…
4
00:00:18,160 --> 00:00:22,840
…bij deze gesloten gemeenschap,
waar nog veel onderwerpen taboe zijn.
5
00:00:22,920 --> 00:00:26,720
Daarom was het soms heel moeilijk
om dingen in beeld te brengen.
6
00:00:26,800 --> 00:00:32,240
Het heeft me ruim twee jaar gekost
en ruim 60 uur filmmateriaal opgeleverd.
7
00:00:32,320 --> 00:00:38,360
Daaruit heb ik vier heel verschillende
lange films gemonteerd. Dit is er één van.
8
00:00:38,440 --> 00:00:44,040
In deze film het relaas van 14 Sinti
en Roma die WO II overleefd hebben…
9
00:00:44,120 --> 00:00:49,080
…en waarvan vele familieleden
níét zijn teruggekeerd.
10
00:00:49,160 --> 00:00:50,760
De oorlog is een enorm taboe.
11
00:00:50,840 --> 00:00:54,840
Daar praat je met niemand over,
zeker niet voor een camera.
12
00:00:54,920 --> 00:00:59,360
Maar door het gegroeide vertrouwen en de
in de twee jaar ontstane vriendschappen…
13
00:00:59,440 --> 00:01:04,280
…waren de mensen bereid voor het eerst
hun levensverhalen aan mij te vertellen.
14
00:01:04,360 --> 00:01:08,920
Ik ben ze zeer dankbaar, vooral omdat ik
zelf aan den lijve ondervonden heb…
15
00:01:09,000 --> 00:01:12,560
…hoeveel de verhalen en beelden
míj hebben gedaan.
16
00:01:12,640 --> 00:01:15,360
Soms vroeg ik me af
waar ik mee bezig was…
17
00:01:15,440 --> 00:01:19,840
…en zeker als je merkt
welke emoties je bij mensen losmaakt.
18
00:01:19,920 --> 00:01:22,600
Maar ze vonden het
na ruim 60 jaar belangrijk…
19
00:01:22,680 --> 00:01:25,640
…omdat deze verhalen
nooit verloren mogen gaan.
20
00:01:31,120 --> 00:01:34,880
[man] De politie kwam. De Nederlandse
politie, geen Duitser was erbij.
21
00:01:34,960 --> 00:01:40,880
Die zei: Jullie moeten mee
naar een werkkamp, jullie krijgen werk.
22
00:01:40,960 --> 00:01:42,640
Maar ik wist beter.
23
00:01:43,600 --> 00:01:47,840
[man, Haags accent] Ik zeg:
'Mam, luister, ze moeten naar Polen.
24
00:01:47,920 --> 00:01:52,760
Daar moeten ze werken, maar ze krijgen
goed te eten.' Dat naïeve idee had je.
25
00:01:54,560 --> 00:02:00,400
[vrouw, Limburgs accent] Ik was
de enige dochter. Ik had nog drie broers.
26
00:02:00,480 --> 00:02:07,080
En m'n moeder hebben ze meegenomen.
Toen was m'n kleinste broer 15 jaar.
27
00:02:09,400 --> 00:02:15,560
[man] Ik was 13, 14 jaar.
Weet je wel, 13, 14 jaar.
28
00:02:15,640 --> 00:02:18,640
Toen hebben ze me gepakt van de school af.
29
00:02:18,720 --> 00:02:22,440
Van de school hebben ze me
gelijk doorgestuurd naar Polen.
30
00:02:24,160 --> 00:02:28,200
[man] M'n tante zagen wij dus
in die wagonwagen zitten.
31
00:02:28,280 --> 00:02:32,520
En m'n oom ging daar naar binnen met
z'n bundeltje kleding en z'n koffertje.
32
00:02:32,600 --> 00:02:36,520
En zo zijn ze met de trein afgevoerd.
33
00:02:36,600 --> 00:02:41,840
En wij dachten, m'n moeder althans,
dat hij wel snel terug zou komen.
34
00:02:43,440 --> 00:02:47,000
[man] Aan de andere kant
van het station stond een trein.
35
00:02:47,080 --> 00:02:50,360
Die zou gaan vertrekken.
Ja, dat wist ik niet, als kind.
36
00:02:50,440 --> 00:02:54,080
Ik had alleen maar oog voor m'n vader,
die uit de wagon schreeuwde:
37
00:02:54,160 --> 00:02:57,520
'Moesla, zorg goed voor m'n jongen.'
38
00:02:57,600 --> 00:03:02,160
En dat is eigenlijk het laatste
wat ik van m'n vader gezien heb.
39
00:03:03,160 --> 00:03:10,000
[vrouw] We werden naar Polen gebracht
en kregen allemaal een huis, land en vee.
40
00:03:10,080 --> 00:03:15,400
Dus we gingen allemaal de trein in
zonder verzet.
41
00:03:15,480 --> 00:03:19,520
Maar ja, waar we aankwamen,
dat was Auschwitz.
42
00:03:28,080 --> 00:03:29,720
[langzame strijkmuziek]
43
00:03:29,800 --> 00:03:31,200
[stoomgesis]
44
00:03:37,040 --> 00:03:38,440
[locomotief stampt]
45
00:04:06,560 --> 00:04:08,840
[Hannes] Je hoorde dat die mensen
opgehaald werden.
46
00:04:08,920 --> 00:04:12,720
En Eichmann en Mengele
kwamen eerst bij de Sinti.
47
00:04:12,800 --> 00:04:17,959
Ze kwamen bij ons de kaken en het gezicht
opmeten, de lichamen opmeten.
48
00:04:18,040 --> 00:04:23,040
Alles maten ze op, om te herkennen
wie een Sinti is. Begrijp je 't goed?
49
00:04:23,120 --> 00:04:24,520
Dus dat waren de twee voorlopers.
50
00:04:24,600 --> 00:04:28,000
En toen waren het goede mensen.
Ze gaven ons wat te eten en drinken.
51
00:04:28,080 --> 00:04:31,960
M'n eigen familie, m'n eigen tante,
woonde in Duitsland.
52
00:04:32,040 --> 00:04:35,760
Je kreeg te eten en drinken en ze zei:
Daar komen ze weer, wat heerlijk.
53
00:04:35,840 --> 00:04:40,440
En we werden niet verjaagd, we mochten
blijven staan. Toen had hij alles van ze.
54
00:04:40,520 --> 00:04:45,920
En ineens had hij gezegd: 'Ophalen.'
Toen waren we Ungeziefer, ongedierte.
55
00:04:46,000 --> 00:04:49,000
[langzame muziek]
[stoomgesis en gestamp]
56
00:04:51,640 --> 00:04:54,480
[Zoni] Wat er in Duitsland gebeurde
met Sinti en Roma…
57
00:04:54,560 --> 00:05:00,800
…gebeurde in Nederland niet. Eigenlijk
zijn we in Nederland tot eind '43…
58
00:05:00,880 --> 00:05:06,080
…buiten de normale pesterijen en zo…
Daar waren we toch aan gewend.
59
00:05:06,160 --> 00:05:11,720
Er was nog niks heel ingrijpends gebeurd
met Sinti en Roma vanuit de Duitsers.
60
00:05:11,800 --> 00:05:16,480
Voor mij en voor de meeste Sinti
en Roma in Nederland…
61
00:05:16,560 --> 00:05:22,840
…was die datum, die ene vroege ochtend,
19 mei '44, het keerpunt van alles.
62
00:05:25,040 --> 00:05:27,040
[gestamp van locomotief]
[langzame muziek]
63
00:05:35,600 --> 00:05:41,960
[Rinus] M'n moeder lag tientallen jaren
na de oorlog hele nachten te huilen…
64
00:05:42,040 --> 00:05:48,840
…om haar familieleden die ze verloren had.
Dat verdriet is nooit opgehouden.
65
00:05:48,920 --> 00:05:54,840
Op de dag dat m'n moeder stierf,
had ze het nog over haar broers.
66
00:05:58,200 --> 00:06:03,360
En over haar schoonzusters en de kinderen.
Zij heeft dat nooit kunnen verwerken.
67
00:06:03,440 --> 00:06:08,480
M'n moeder heeft haar hele leven
verder geleden onder het juk….
68
00:06:08,560 --> 00:06:10,720
…dat haar broers daar dood zijn geslagen.
69
00:06:10,800 --> 00:06:16,680
Haar hele leven heeft dat haar leven
verkrampt. En dus een gedeelte van ons.
70
00:06:17,360 --> 00:06:19,080
[geraas]
71
00:06:19,160 --> 00:06:24,200
Toen de mensen werden vervoerd, is
m'n moeder nog naar het station gegaan…
72
00:06:24,280 --> 00:06:29,640
…het Hollands Spoor in Den Haag,
om eten te brengen. Die had ook veel lef.
73
00:06:38,320 --> 00:06:39,720
[muziek]
74
00:06:42,680 --> 00:06:48,240
[Lily] Bij nacht kwamen we aan, in de
avond nog. Het was al donker, natuurlijk.
75
00:06:48,320 --> 00:06:52,160
Maar dat kamp zagen we liggen
door al die schijnwerpers…
76
00:06:52,240 --> 00:06:56,280
…en dat elektrische licht
en die draad die eromheen was.
77
00:06:56,360 --> 00:06:57,760
[piepende remmen]
78
00:06:59,560 --> 00:07:06,200
En het was gelijk 'raus', de deuren gingen
open. Raus, weet je wel. En schnell.
79
00:07:06,280 --> 00:07:10,640
Nou, zoek maar alles bij elkaar.
Waar zijn de kinderen?
80
00:07:10,720 --> 00:07:17,000
Er werd al eruit geslagen en in de
tussentijd werd er al geschoten daar.
81
00:07:17,080 --> 00:07:20,840
Ik dacht: waar zijn we in hemelsnaam
terechtgekomen?
82
00:07:20,920 --> 00:07:24,120
Moeders die draaiden om de kinderen
te zoeken en zo.
83
00:07:24,200 --> 00:07:30,640
Het was een hel.
We dachten: de hel kan niet erger wezen.
84
00:07:33,040 --> 00:07:38,080
Ome Rinus. Michel Konings.
Jozeph van Nieuwkerke is er.
85
00:07:38,160 --> 00:07:39,920
Bona Rosenberg is er.
86
00:07:42,040 --> 00:07:43,880
Wijko komt niet.
87
00:08:08,240 --> 00:08:09,640
[geroezemoes]
88
00:08:14,880 --> 00:08:21,720
Op school moesten we onze eigen kleren
afdoen en die andere kleren aantrekken.
89
00:08:21,800 --> 00:08:26,680
Dat was een korte broek, een wit hemd,
een riem en een band hierboven.
90
00:08:26,760 --> 00:08:32,799
En met de schooljuffrouw gingen we
wandelen en kwamen we langs ons huis.
91
00:08:32,880 --> 00:08:38,559
Dat zagen m'n ouders en dat was niet goed.
Die zeiden dat we Hitlerjugend waren.
92
00:08:38,640 --> 00:08:44,280
Ze zeiden: Je weet wat ze zeggen.
Dat gaat via via via. Er is wat gaande.
93
00:08:44,360 --> 00:08:49,240
'Er is wat gaande wat niet goed is.'
Zo doende zijn we gevlucht.
94
00:08:50,480 --> 00:08:53,480
M'n tante werd 's nachts weggehaald
met die twee kinderen.
95
00:08:53,560 --> 00:08:56,240
M'n oom was ook niet thuis,
die was ondergedoken.
96
00:08:56,320 --> 00:09:00,080
Toen kwam m'n oma 's morgens.
Ja, jongen, zegt m'n moeder…
97
00:09:00,160 --> 00:09:03,600
…je vrouw en kinderen zijn weggebracht
naar het Alexanderveld.
98
00:09:03,680 --> 00:09:07,840
En de buurvrouw zei: 'Doe dat niet,
anders kom je ook niet terug.
99
00:09:07,920 --> 00:09:10,360
Dan ga je een kamp in,
doe dat nou niet.'
100
00:09:10,440 --> 00:09:13,960
En m'n moeder zei: 'Hij moet naar
z'n vrouw en kinderen, dat kan niet.'
101
00:09:14,040 --> 00:09:18,640
Ze hielp hem wat bezittingen mee te nemen.
Een bundeltje goed en een koffertje.
102
00:09:18,720 --> 00:09:23,240
Ik ben mee geweest en die hebben we
afgeleverd op het Alexanderveld.
103
00:09:23,320 --> 00:09:29,000
En toen zijn ze naar het perron gebracht
en daar zat m'n tante.
104
00:09:29,080 --> 00:09:32,080
Die zagen wij in die wagonwagen zitten.
105
00:09:32,160 --> 00:09:36,320
En die was blij dat ze m'n oom zag.
En m'n oom ging naar binnen.
106
00:09:36,400 --> 00:09:42,320
En zo zijn ze met de trein afgevoerd.
Hij is nooit meer teruggekomen.
107
00:09:42,400 --> 00:09:43,800
[gestamp van locomotief]
108
00:09:49,000 --> 00:09:52,320
[Zoni] Mijn tante Moesla
kwam bij ons op visite.
109
00:09:52,400 --> 00:09:58,200
Die zei: 'Geef Zoni maar mee,
dan kan die lekker bij ons spelen.'
110
00:09:58,280 --> 00:10:04,680
Dus ging ik met m'n neef Pienda,
die net zo oud is als ik, mee naar Vorden.
111
00:10:04,760 --> 00:10:08,720
Heel normaal.
Ik zou de volgende dag terugkomen.
112
00:10:08,800 --> 00:10:15,800
Maar ineens kregen wij bericht,
dus die 19e mei, dat ons gezin…
113
00:10:15,880 --> 00:10:22,640
…'s morgens vroeg was opgepakt.
Van het bed gelicht en opgepakt.
114
00:10:23,560 --> 00:10:24,960
En…
115
00:10:27,040 --> 00:10:31,920
…afgevoerd. We wisten toen nog niet
van Westerbork. Althans, ik niet.
116
00:10:32,000 --> 00:10:34,200
[Hannes] De politie kwam en zei:
117
00:10:34,280 --> 00:10:39,240
'Jullie moeten mee naar een werkkamp.
Jullie krijgen werk.'
118
00:10:39,320 --> 00:10:40,680
Maar ik wist beter.
119
00:10:40,760 --> 00:10:45,200
'Jullie krijgen werk, gaan gewoon werken.
Dan kan je moeder eten en drinken.
120
00:10:45,280 --> 00:10:48,520
Je zussen moeten ook werken,
die gaan naar de fabriek toe.'
121
00:10:48,600 --> 00:10:55,320
Ik zeg: Werk kun je ons hier ook geven.
Daarvoor hoeven we niet met de trein mee.
122
00:10:55,400 --> 00:10:58,520
Ze kwamen 's morgens heel vroeg.
[gebonk op deur]
123
00:10:58,600 --> 00:11:02,240
[man] Aufmachen!
-Op de bel getrokken zo.
124
00:11:02,320 --> 00:11:06,680
En we waren naar beneden gegaan
en ze kwamen naar boven.
125
00:11:06,760 --> 00:11:11,640
En alles moest mee. En ik had geluk.
[jammerende vrouw]
126
00:11:14,360 --> 00:11:18,320
M'n man is boven op de zolderkamer
helemaal boven op de zolder geklommen.
127
00:11:18,400 --> 00:11:23,760
Daar was hij drie maanden, of zes maanden,
dat kan ik niet meer zeggen.
128
00:11:23,840 --> 00:11:27,240
Die kwam niet meer beneden
van de angst natuurlijk, hè?
129
00:11:27,320 --> 00:11:33,120
En ik had ook drie kinderen.
De kleinste was anderhalf. Ja.
130
00:11:34,400 --> 00:11:40,120
En voor de rest is alles mee.
En mij lieten ze.
131
00:11:42,560 --> 00:11:46,080
Ze kwamen bij mij en ik hoefde niet mee.
132
00:11:48,600 --> 00:11:54,360
M'n moeder had haar broer
aangespoord…
133
00:11:54,440 --> 00:11:58,440
…om met z'n vrouw en kinderen
mee te gaan, wat heel goed is geweest.
134
00:11:58,520 --> 00:12:04,280
Maar m'n moeder heeft daar altijd toch…
spijt van gehad.
135
00:12:04,360 --> 00:12:09,920
Maar als hij had blijven leven,
was die man dan gelukkig geweest?
136
00:12:10,000 --> 00:12:14,880
Terwijl z'n vrouw en kinderen
in de gaskamer verdwenen zijn?
137
00:12:14,960 --> 00:12:19,880
Dat zou een wond bij hem geslagen hebben
die ongeneeslijk geweest zou zijn.
138
00:12:20,640 --> 00:12:23,840
[Lily] Eén voor één
moest je langs zo'n tafel heen…
139
00:12:23,920 --> 00:12:27,600
…en daar kreeg je allemaal
het nummer ingetatoeëerd.
140
00:12:27,680 --> 00:12:34,000
Dat ik een van de eersten was,
kun je zien aan die '561'.
141
00:12:35,320 --> 00:12:39,360
Je had allemaal een kale kop.
Je herkende elkaar niet eens meer.
142
00:12:39,440 --> 00:12:46,320
Toen je geschoren was en die haren eraf,
het leken wel allemaal apen.
143
00:12:46,400 --> 00:12:53,080
Je moest grienen om jezelf, maar er
ook om lachen. Mijn god, wat zag je eruit.
144
00:12:53,160 --> 00:12:59,000
Maar ja. En al je kleren waren weggehaald,
voor de zogenaamde ontluizing.
145
00:12:59,080 --> 00:13:03,880
En toen kreeg je de kleren
die daar op een hoop lagen.
146
00:13:05,560 --> 00:13:06,960
[rustige muziek]
147
00:13:07,040 --> 00:13:12,000
[Tjawo] Toen hebben ze me gepakt
van de school af. Ik was 13, 14 jaar.
148
00:13:12,080 --> 00:13:16,120
Van de school hebben ze me gelijk
doorgestuurd naar Polen.
149
00:13:16,200 --> 00:13:21,080
Je zat op een auto
en die bleef rijden, rijden, rijden.
150
00:13:21,160 --> 00:13:26,480
Een jongen keek zo door dat zeil heen:
'Het sneeuwt. Er ligt sneeuw buiten.'
151
00:13:26,560 --> 00:13:31,920
Toen zaten we in Polen. Die kreeg gelijk
een draai om de oren van een Duitser.
152
00:13:32,000 --> 00:13:35,720
'Wie geeft jou permissie
om door dat doek te kijken?'
153
00:13:37,760 --> 00:13:43,480
Toen bleek achteraf: wij moesten vechten.
We moesten de Duitsers meehelpen.
154
00:13:44,200 --> 00:13:45,600
[gemarcheer]
155
00:13:50,560 --> 00:13:55,720
Ik herinner me als de dag van gisteren
wat een angst er dan door je heen gaat.
156
00:13:55,800 --> 00:14:01,680
Dat je vader, moeder en je zusjes en broer
opgehaald waren door de Duitsers.
157
00:14:03,480 --> 00:14:05,880
Dat slaat in als een bom.
158
00:14:05,960 --> 00:14:12,280
Wij hebben als de donder wat bezittingen
op een soort kar gegooid…
159
00:14:12,360 --> 00:14:16,560
…en zijn op de vlucht geslagen
de bossen in, ondergedoken.
160
00:14:16,640 --> 00:14:22,800
Wij zaten vast in Doetinchem.
We zaten met 15 man in één celletje.
161
00:14:22,880 --> 00:14:26,360
Vader, moeder, m'n broers,
m'n drie zusjes.
162
00:14:26,440 --> 00:14:29,840
Met 15 man in één klein celletje.
163
00:14:31,800 --> 00:14:36,120
En m'n vader had hier in de Koningstraat
een grote muziekzaak.
164
00:14:37,840 --> 00:14:42,960
En 's avonds kwam er bij m'n vader
een heel grote generaal.
165
00:14:43,040 --> 00:14:49,800
En die heette Obersturmführer Buhr.
Dat vergeet ik nooit van m'n leven.
166
00:14:50,800 --> 00:14:52,520
Die zat hier in Arnhem.
167
00:14:54,560 --> 00:14:59,680
En toen zegt m'n vader… Er werd op de
deur geslagen en hij deed het luik open.
168
00:14:59,760 --> 00:15:03,640
Toen zei m'n vader: 'Bel deze man op.'
Die man had gezegd tegen m'n vader:
169
00:15:03,720 --> 00:15:07,880
'Als er wat is, bel mij op.
Ik kom jullie gelijk halen.'
170
00:15:07,960 --> 00:15:09,800
Hij moest elke avond voor die man spelen.
171
00:15:09,880 --> 00:15:15,520
Hij was helemaal ziek van de Sintimuziek.
Hij speelde ook viool.
172
00:15:15,600 --> 00:15:21,280
Toen zijn ze in Nederland… Hoe heet dat,
waar er een concentratiekamp was?
173
00:15:22,680 --> 00:15:26,880
Westerbork. Toen zijn ze
daar een paar dagen gebleven.
174
00:15:26,960 --> 00:15:29,680
En toen zijn ze naar Auschwitz gebracht.
175
00:15:31,560 --> 00:15:36,720
Ik heb nog een brief geschreven
daarnaartoe. Niks meer van teruggekomen.
176
00:15:36,800 --> 00:15:40,960
Een brief niet.
Ze waren er niet meer.
177
00:15:42,040 --> 00:15:44,680
Toen hebben ze hem gebeld.
178
00:15:44,760 --> 00:15:50,800
Binnen een uur stond hij in Doetinchem
op het politiebureau.
179
00:15:50,880 --> 00:15:55,400
En 's nachts om drie uur ging de trein
naar Auschwitz voor ons.
180
00:15:56,960 --> 00:16:03,120
M'n vader had gehoord: Jullie gaan naar
Auschwitz. Om 3 uur vertrekt de trein.
181
00:16:04,920 --> 00:16:07,040
En 's avond op tijd kwam hij binnen.
182
00:16:08,040 --> 00:16:12,880
Allemaal eruit.
Allemaal op vrije voeten gesteld.
183
00:16:14,400 --> 00:16:20,640
[Lily] Was eigenlijk nog het ergste was:
die vernederingen.
184
00:16:21,720 --> 00:16:28,080
Bij ons hebben ze ook nog weer
een taboe op heel veel dingen.
185
00:16:28,160 --> 00:16:32,680
Wat je niet kunt vertellen, wat je niet
in de openbaarheid mag doen.
186
00:16:32,760 --> 00:16:38,600
En juist wat er met vrouwen en meisjes
gebeurd is, is eigenlijk allemaal taboe.
187
00:16:38,680 --> 00:16:45,000
En ik geloof ook niet dat ik het vertellen
moest. Ik weet het niet.
188
00:16:45,080 --> 00:16:50,400
Je wordt zo gauw aangevallen:
Waarom heb je dit en dat?
189
00:16:50,480 --> 00:16:54,560
Er is in die kampen zoveel gebeurd
wat niet niemand weet…
190
00:16:54,640 --> 00:16:57,680
…en wat niet verteld wordt.
191
00:16:58,560 --> 00:17:03,840
Als het mooi weer is
en als het mei is, denk ik er veel aan.
192
00:17:03,920 --> 00:17:07,119
In mei hebben ze m'n broers
en m'n mama weggenomen.
193
00:17:10,280 --> 00:17:11,880
Nee…
194
00:17:17,000 --> 00:17:19,400
Ik gun het geen mens zo.
195
00:17:21,640 --> 00:17:23,280
Nee, nee.
196
00:17:25,119 --> 00:17:28,319
Toen kwamen we daar aan in Polen.
197
00:17:28,400 --> 00:17:33,120
'Stappen jullie maar uit.
Dat is jullie nieuwe thuis.'
198
00:17:33,200 --> 00:17:38,000
Kleren aanpassen. De kleren waren
te groot, de laarzen waren te groot.
199
00:17:38,080 --> 00:17:42,480
Die jassen kon je twee, drie keer omslaan.
Dat gaf niks in ons geval.
200
00:17:42,560 --> 00:17:46,120
Dat kan je aan laten, dit eroverheen
trekken. Het was al koud.
201
00:17:47,640 --> 00:17:53,320
Toen zaten we daar, kregen zo'n ding
in de handen, mitrailleurs of karabijnen.
202
00:17:53,400 --> 00:17:58,600
Ik denk: wat krijgen we nou?
[Duits] Wanneer gaan we naar huis?
203
00:18:00,120 --> 00:18:02,760
[man] Geheim, zeer dringend.
204
00:18:02,840 --> 00:18:07,040
Aan de vijf gewestelijke
politiepresidenten van Nederland.
205
00:18:08,520 --> 00:18:11,240
De Sicherheitsdienst te 's-Gravenhage
gelast…
206
00:18:11,320 --> 00:18:15,280
…met instemming van
de Befehlshaber der Ordnungspolizei…
207
00:18:15,360 --> 00:18:19,640
…een centrale aanhouding van alle
in Nederland verblijvende personen…
208
00:18:19,720 --> 00:18:23,360
…die de kenmerken der zigeuners bezitten.
209
00:18:23,440 --> 00:18:27,360
Datum aanhouding: dinsdag 16 mei 1944…
210
00:18:27,440 --> 00:18:32,800
…te 7.00 uur tot uiterlijk 20.00 uur.
Waarbij inbegrepen alle kinderen…
211
00:18:32,880 --> 00:18:36,160
…onverwijld door personeel
van de Nederlandse politie…
212
00:18:36,240 --> 00:18:39,520
…naar het kamp Westerbork
worden overgebracht.
213
00:18:39,600 --> 00:18:44,120
Uit samen te stellen lijsten moet
overzichtelijk blijken wie de eigenaar is…
214
00:18:44,200 --> 00:18:50,040
…van woonwagens, paarden, muziek-
instrumenten, kledingstukken, enzovoorts.
215
00:18:50,120 --> 00:18:55,400
De eventueel aanwezige paarden dienen
op een centraal punt gestald te worden.
216
00:18:55,480 --> 00:18:59,320
Ze mogen voor de kosten van onderhoud
ter beschikking worden gesteld…
217
00:18:59,400 --> 00:19:03,840
…van te goeder naam en faam
bekend staande personen.
218
00:19:03,920 --> 00:19:10,280
Beddengoed en kledingstukken kunnen onder
het arme bevolkingsdeel verdeeld worden.
219
00:19:10,360 --> 00:19:15,520
Ik verzoek u het ter zake vereiste
te verrichten en te doen verrichten…
220
00:19:15,600 --> 00:19:22,440
…en mij in het Duits ingevulde lijsten
in triplo spoedig te doen toekomen.
221
00:19:22,520 --> 00:19:24,520
[getik van typemachine]
222
00:19:26,040 --> 00:19:32,400
[Zoni] Uiteindelijk zijn we toch ook
door de Duitsers opgepakt.
223
00:19:32,480 --> 00:19:35,080
Ingesloten op het politiebureau.
224
00:19:35,160 --> 00:19:39,440
Eén politieagent was een prima vent.
225
00:19:39,520 --> 00:19:43,080
Daarvan kregen we wat te eten
en te drinken.
226
00:19:43,160 --> 00:19:49,440
Maar direct daarna werden we
naar het station van Assen afgevoerd.
227
00:19:49,520 --> 00:19:56,520
Wat was er gebeurd: alle Sinti en Roma
die in Westerbork geïnterneerd waren…
228
00:19:56,600 --> 00:20:01,000
…gingen met zoals dat heette
het Zigeunertransport.
229
00:20:01,080 --> 00:20:05,680
Die werden in wagons geladen,
op weg naar Auschwitz.
230
00:20:05,760 --> 00:20:08,920
Maar ons konden ze zo snel
niet meer in Westerbork krijgen.
231
00:20:09,000 --> 00:20:14,080
En ze dachten: als we ze naar het station
in Assen brengen…
232
00:20:14,160 --> 00:20:20,880
…dan kan de trein daar stoppen
en kunnen ze alsnog mee naar Auschwitz.
233
00:20:24,360 --> 00:20:28,680
[Hannes] En toen zaten m'n oma,
m'n tante en de kinderen…
234
00:20:28,760 --> 00:20:33,280
…in de trein naar Auschwitz toe.
En toen ik m'n oma zag met dat kale hoofd…
235
00:20:33,360 --> 00:20:39,000
En m'n tante, die had zulk mooi haar.
Dat kun je niet geloven.
236
00:20:39,080 --> 00:20:44,640
Dat kun je niet geloven.
Toen was ik echt bang.
237
00:20:44,720 --> 00:20:48,400
Maar ik liet 't niet merken. Helemaal niet
tegen m'n moeder, broertjes en zusjes.
238
00:20:48,480 --> 00:20:54,040
Ik zei: 'Hou je mond. Dat moet zo, er is
niks aan te doen.' Heel streng was ik.
239
00:20:54,120 --> 00:20:59,720
En toen waren we weg en was ik zo moe.
Ik kan 't je niet vertellen, van de angst.
240
00:21:00,520 --> 00:21:03,320
Daar stonden we op het station in Assen.
241
00:21:03,400 --> 00:21:10,360
Allemaal politie en militairen eromheen.
Het hele station afgezet.
242
00:21:10,440 --> 00:21:17,120
En die man die ons brood gegeven had,
die goede agent, bleek later…
243
00:21:17,200 --> 00:21:23,760
…die was daar ook bij.
En daar kwam de trein aan.
244
00:21:25,320 --> 00:21:30,560
Die stopte en ik zag meteen
waar m'n vader en moeder zaten.
245
00:21:30,640 --> 00:21:36,000
Er was nog één goede politieagent.
Die kwam zelf uit Vorden.
246
00:21:36,080 --> 00:21:39,400
Die zegt: 'De trein is vol,
ze gaan mee terug. Klaar.'
247
00:21:39,480 --> 00:21:44,680
En die zei tegen mij: 'Als je dadelijk
thuis bent, maak dat je wegkomt.'
248
00:21:44,760 --> 00:21:47,600
En zo zijn wij gevlucht.
249
00:21:48,200 --> 00:21:53,120
Die agent bleek later bij de ondergrondse
of zoiets te horen.
250
00:21:53,200 --> 00:21:57,760
Die zei: 'Als ik m'n pet afneem,
is dat een teken voor jullie…
251
00:21:57,840 --> 00:22:00,760
…en dan moeten jullie hollen, weg.'
252
00:22:00,840 --> 00:22:04,280
Aan de andere kant van het station
stond een trein.
253
00:22:04,360 --> 00:22:07,600
Die zou vertrekken.
Ja, dat wist ik niet, als kind.
254
00:22:07,680 --> 00:22:11,400
Ik had alleen maar oog voor m'n vader
die uit de wagon schreeuwde:
255
00:22:11,480 --> 00:22:14,800
'Moesla, zorg goed voor m'n jongen.'
256
00:22:14,880 --> 00:22:19,400
En dat is eigenlijk het laatste
wat ik van m'n vader gezien heb.
257
00:22:19,480 --> 00:22:25,360
Want toen we gingen hollen, zette de trein
naar Auschwitz zich weer in beweging…
258
00:22:25,440 --> 00:22:28,160
…en gingen ze weg.
259
00:22:29,720 --> 00:22:31,720
[langzame vioolmuziek]
260
00:23:31,920 --> 00:23:33,920
[langzame vioolmuziek]
261
00:23:48,320 --> 00:23:51,760
[Lily] Ik weet niet
of ik dit zal vertellen.
262
00:23:51,840 --> 00:23:55,880
Tot nu toe heb ik het
nog nergens mee verteld.
263
00:23:56,760 --> 00:24:02,520
We werden… Dus allemaal jonge meisjes,
vanaf 14, 15 jaar.
264
00:24:02,600 --> 00:24:05,720
Er waren ook een paar oudere vrouwen bij.
265
00:24:05,800 --> 00:24:09,600
We moesten naar het andere kamp toe,
naar Auschwitz toe.
266
00:24:09,680 --> 00:24:15,360
En we werden in een kamer opgesloten
'om te baden', een sauna.
267
00:24:15,440 --> 00:24:21,600
Maar je wist nooit, de sauna,
was dat water of was dat gas?
268
00:24:21,680 --> 00:24:28,120
Wij waren in die kamer en er werd gezegd:
we werden gecontroleerd op ziektes.
269
00:24:28,200 --> 00:24:31,400
Of we geen ziektes daar
naar binnen zouden brengen.
270
00:24:31,480 --> 00:24:36,480
En allemaal uitkleden.
En daar stonden allemaal mannen.
271
00:24:36,560 --> 00:24:43,000
Funktionshäftlinge, die een hoge post
hadden, die daarbij wilden zijn…
272
00:24:43,080 --> 00:24:50,080
…SS'ers, gewone soldaten, personeel.
Een hele hoop… Allemaal mannen.
273
00:24:50,160 --> 00:24:57,160
Ze stonden in twee rijden en daar moest je
door. Kleed je dan maar eens uit.
274
00:24:57,240 --> 00:24:59,720
Niet één wilde zich uitkleden.
275
00:24:59,800 --> 00:25:04,840
En toen zeiden we:
'Ja, ik kleed me niet… Nee, hoor.'
276
00:25:04,920 --> 00:25:08,600
'Helemaal uitkleden!'
Nou, eerst wát uitgekleed.
277
00:25:08,680 --> 00:25:11,560
Nee, dat was niet genoeg,
je moest naakt zijn.
278
00:25:11,640 --> 00:25:14,360
Maar op een gegeven moment
werd ik zo kwaad.
279
00:25:14,440 --> 00:25:18,840
Ik zeg: Moeten wij ons schamen
om daardoor te lopen?
280
00:25:18,920 --> 00:25:24,760
Ik zei: Ik ga als eerste. Uitkleden,
die hele spullen eraf. Alles van ons af.
281
00:25:24,840 --> 00:25:29,520
Toen kwamen er meer.
En er werd voor de tijd nog geschoten.
282
00:25:29,600 --> 00:25:33,960
Moeten we ons dood laten schieten? Willen
ze wat zien? Dan laten we ze het zien.
283
00:25:34,040 --> 00:25:39,600
Dus alles uit en we zijn er
eigenlijk stoer door gegaan.
284
00:25:39,680 --> 00:25:42,280
Ze zeggen trots.
285
00:25:42,360 --> 00:25:48,080
Ogen op oneindig en lopen maar,
de ene na de andere.
286
00:25:48,160 --> 00:25:54,280
En daar werd je dan medisch onderzocht,
van boven en van onderen.
287
00:25:54,360 --> 00:25:58,480
Hup, grijpen, dingen.
We waren allemaal jonge meiden.
288
00:25:58,560 --> 00:26:02,080
Dat vond ik eigenlijk het ergste.
289
00:26:02,160 --> 00:26:08,720
Nog erger dan de slagen en honger
en luizen en kou.
290
00:26:08,800 --> 00:26:12,840
Dit was eigenlijk het ergste van alles.
291
00:26:15,760 --> 00:26:19,320
[Tjawo] Het was de Kerstdag 's avonds
en ik zeg: Wanneer gaan we nou weg?
292
00:26:19,400 --> 00:26:23,040
Ik zeg: M'n moeder verheugt zich erop.
293
00:26:23,120 --> 00:26:26,520
Toen zaten ze allemaal te lachen,
die oude Duitsers dan.
294
00:26:26,600 --> 00:26:31,160
Toen zegt hij: 'Je gaat weg als wij ook
weggaan. Dat geldt voor jullie allemaal.
295
00:26:31,240 --> 00:26:35,600
En geen navragen meer.'
Je moest je mond houden…
296
00:26:35,680 --> 00:26:39,400
…anders moest je buiten blijven staan,
ook op wacht.
297
00:26:39,480 --> 00:26:45,080
Er waren kinderen bij, die zaten
buiten te huilen. Die snikten het uit.
298
00:26:45,160 --> 00:26:47,880
Daar durfde ik niet naar te kijken,
anders begon ik ook.
299
00:26:49,160 --> 00:26:52,440
Tegen de Russen en de Polen
hebben we gevochten.
300
00:26:52,520 --> 00:26:55,600
Maar ja, wat noemen wij 'gevochten'?
301
00:26:55,680 --> 00:27:02,200
Alleen de oude Duitsers spoorden ons aan.
'Ja, vuur, vuur, vuur.'
302
00:27:02,280 --> 00:27:05,040
Dan moesten we vuren en schieten en zo.
303
00:27:05,120 --> 00:27:09,520
[Bob] Heb je nog toen je op school werd
opgepakt je ouders gedag kunnen zeggen?
304
00:27:09,600 --> 00:27:11,480
Nee, nee, nee.
305
00:27:13,440 --> 00:27:16,440
Dat was erin in een kist en weg.
306
00:27:18,800 --> 00:27:21,400
En ze daarna nooit meer teruggezien?
-Nee.
307
00:27:25,800 --> 00:27:27,200
[muziek]
308
00:28:10,680 --> 00:28:14,440
[Zoni] We zijn vandaag bij elkaar om te
herdenken dat hier vanuit Westerbork…
309
00:28:14,520 --> 00:28:18,960
…het zogenaamde Zigeunertransport
naar Auschwitz vertrok.
310
00:28:19,040 --> 00:28:24,320
Drie dagen eerder, op 16 mei,
werd in één grote razzia…
311
00:28:24,400 --> 00:28:27,760
…iedereen in Nederland die
zoals de Duitsers het omschreven…
312
00:28:27,840 --> 00:28:34,680
…'de kenmerken van een zigeuner had'
opgepakt en naar Westerbork afgevoerd.
313
00:28:34,760 --> 00:28:39,480
Deze razzia, dames en heren,
werd in opdracht van de Duitsers…
314
00:28:39,560 --> 00:28:44,320
…heel zorgvuldig gepland en uitgevoerd
door de Nederlandse politie.
315
00:28:44,400 --> 00:28:47,160
Daar is geen Duitser aan te pas gekomen.
316
00:28:48,160 --> 00:28:54,720
Uiteindelijk bleef er een groep van
245 Sinti en Roma hier in Westerbork…
317
00:28:54,800 --> 00:28:58,640
…waaronder mijn vader, moeder,
zusjes, broertje.
318
00:28:58,720 --> 00:29:05,400
Na slechts drie dagen hier in Westerbork
zijn ze op transport naar Auschwitz gezet.
319
00:29:06,480 --> 00:29:12,440
Van de 245 gedeporteerden hebben er
slechts 30 de kampen overleefd.
320
00:29:12,520 --> 00:29:19,520
64 en 65 jaar oud zouden mijn zusjes
nu geweest zijn vandaag.
321
00:29:20,280 --> 00:29:23,360
En m'n broertje 62 jaar.
322
00:29:23,440 --> 00:29:28,840
Ze waren nog kinderen
toen ze in Auschwitz werden vergast.
323
00:29:28,920 --> 00:29:31,880
M'n vader en moeder zouden oud zijn nu.
324
00:29:32,640 --> 00:29:36,520
M'n moeders zwarte haar nu grijs.
325
00:29:36,600 --> 00:29:41,840
M'n vader niet meer groot en sterk,
maar breekbaar.
326
00:29:43,640 --> 00:29:48,680
Ik probeer me voor te stellen hoe het
zou zijn geweest als ze er nog waren.
327
00:29:49,440 --> 00:29:54,760
Ik stel me voor hoe het zou zijn
als ik door m'n moeder was geknuffeld.
328
00:29:54,840 --> 00:29:57,760
Hoe het zou zijn om met m'n vader
te gaan vissen.
329
00:30:03,120 --> 00:30:05,200
Om met m'n broertje te stoeien.
330
00:30:06,320 --> 00:30:12,320
Hoe het zou zijn als ik hun lach
nog kon horen en hun tranen kon zien.
331
00:30:13,880 --> 00:30:16,960
We hadden nog zoveel kunnen doen
met elkaar.
332
00:30:17,040 --> 00:30:22,560
Samen lachen, plezier maken,
eten, drinken…
333
00:30:22,640 --> 00:30:25,440
…als ze niet waren vermoord.
334
00:30:25,520 --> 00:30:27,520
[locomotief stampt]
335
00:30:27,600 --> 00:30:29,600
[langzame vioolmuziek]
336
00:30:56,600 --> 00:31:00,560
[Rinus] Een beetje laf is het geweest
om daar niet naartoe te gaan.
337
00:31:03,200 --> 00:31:05,640
En nu is dan toch de tijd gekomen.
338
00:31:07,280 --> 00:31:13,280
Je moet toch een keer op de plaats zijn
waar het einde van je familie gebleven is.
339
00:31:15,080 --> 00:31:20,280
Ja, dan…
Het is net of je iets bezoekt.
340
00:31:20,360 --> 00:31:25,440
Hun graf kun je niet bezoeken.
Dat draag je dus mee in je body.
341
00:31:25,520 --> 00:31:30,760
Maar uiteindelijk neem ik dat als graf
aan, laat ik het maar zo zeggen.
342
00:31:38,400 --> 00:31:42,680
[Bluma] Ik was zeven, acht toen m'n vader
me steeds weer die verhalen vertelde…
343
00:31:42,760 --> 00:31:47,160
…uit Auschwitz, Birkenau, Dachau
en noem ze allemaal maar op.
344
00:31:47,240 --> 00:31:53,880
Stukje bij beetje beleefde ik
die hele oorlog met hem overnieuw mee.
345
00:31:53,960 --> 00:31:58,080
M'n vader verlangde de rest van z'n leven
naar z'n mama.
346
00:31:58,160 --> 00:32:02,000
Die hij daar kwijt was,
en z'n broers en z'n zusjes.
347
00:32:02,080 --> 00:32:05,480
Het kleinste kindje was twee dagen oud
toen hij vergast werd.
348
00:32:05,560 --> 00:32:09,640
En nu heb ik het idee
dat ik naar hun graf ga.
349
00:32:12,960 --> 00:32:18,760
[Lalla] De eerste keer dat ik erheen ging
dacht ik: ik ga er niet meer naartoe.
350
00:32:18,840 --> 00:32:24,240
En de tweede keer had ik zoiets van:
351
00:32:24,320 --> 00:32:29,520
Ik moet m'n best doen om zo veel mogelijk
mensen mee te krijgen.
352
00:32:29,600 --> 00:32:33,560
Om ze ook de kans te geven
dit te zien.
353
00:32:33,640 --> 00:32:37,800
Zodat mensen het kunnen voelen
en beleven…
354
00:32:37,880 --> 00:32:41,480
…wat daar gebeurd is geweest
met onze mensen.
355
00:32:43,160 --> 00:32:48,000
En dat je daardoor ook bewuster
in je leven staat vandaag de dag.
356
00:32:49,920 --> 00:32:54,480
Van m'n moeders kant
waren het 32, 34 mensen.
357
00:32:54,560 --> 00:32:57,920
Van m'n vaders kant 24 mensen.
358
00:33:00,960 --> 00:33:03,280
En daar zijn wij mee opgegroeid.
359
00:33:03,360 --> 00:33:09,400
[Bob] Zie je er erg tegen op?
-Ja. Tegen de confrontatie zie ik op.
360
00:33:10,920 --> 00:33:12,640
Ja.
361
00:33:40,440 --> 00:33:43,120
ARBEID MAAKT VRIJ
362
00:33:43,200 --> 00:33:46,000
[man in het Duits] Doorlopen, doorlopen.
363
00:33:46,080 --> 00:33:48,240
[fluitje]
[man] Doorlopen.
364
00:33:55,600 --> 00:33:58,240
[bezoeker]
De eerste keer kon ik er niet door.
365
00:33:58,320 --> 00:34:00,800
Want er staat op Arbeit macht frei.
366
00:34:00,880 --> 00:34:05,200
Nee, ik kon niet door die poort.
De eerste dag niet.
367
00:34:06,280 --> 00:34:12,960
Alsof ik een blok aan m'n been had.
En ik dacht: wij gaan er nu vrijwillig in.
368
00:34:13,040 --> 00:34:18,120
En die arme mensen die erin gegaan zijn,
zijn er nooit meer uit gekomen.
369
00:34:45,080 --> 00:34:47,080
[schoten]
370
00:35:04,080 --> 00:35:08,200
[Lily] Die meisjes werden
praktisch allemaal onvruchtbaar gemaakt…
371
00:35:08,280 --> 00:35:14,600
…gesteriliseerd. Daar hebben ze alles
op uitgeprobeerd. Wat nu gebeurt…
372
00:35:15,440 --> 00:35:20,160
…als vrouwen onvruchtbaar gemaakt worden
door die eierstokken op te binden…
373
00:35:20,240 --> 00:35:26,440
…dat werd daar allemaal uitgevonden.
Nu is een keizersnee normaal.
374
00:35:26,520 --> 00:35:31,920
Maar indertijd had je er eigenlijk
nog nooit van gehoord dat dat kon.
375
00:35:32,000 --> 00:35:37,480
Ik weet van een vrouw
die door een SS-arts uitgezocht is.
376
00:35:37,560 --> 00:35:40,320
Dat was een Sintivrouw,
ze was in verwachting.
377
00:35:40,400 --> 00:35:46,640
Bij ons was het een familiekamp,
dus ook dat gebeurde daar.
378
00:35:46,720 --> 00:35:53,240
En die vrouw was uitgezocht
en zag er nog een beetje aardig uit.
379
00:35:53,320 --> 00:36:00,320
En die SS-arts, bij hem op het blok
kreeg ze een kamer en goede voeding.
380
00:36:00,400 --> 00:36:06,960
Toen ze uitgerekend was, heeft hij
dat verricht, die buik opengesneden…
381
00:36:07,040 --> 00:36:10,240
…en die twee kinderen eruit gehaald.
382
00:36:10,320 --> 00:36:14,160
Het was zover dat hij weg moest.
383
00:36:14,240 --> 00:36:18,640
Hij heeft de twee kinderen aan de beentjes
gepakt en tegen de muur geslagen…
384
00:36:18,720 --> 00:36:21,320
…en die vrouw zo laten liggen.
385
00:36:21,400 --> 00:36:25,440
En dat zijn niet zulke leuke dingen
om te vertellen.
386
00:36:25,520 --> 00:36:31,320
Dat er bij ons een taboe op zit,
is maar goed ook.
387
00:36:31,400 --> 00:36:34,360
BLIKKEN VOOR ZYKLON B,
GEBRUIKT BIJ DE GASKAMERMOORDEN
388
00:36:34,440 --> 00:36:40,640
[gids] Dit zijn dus de blikken
waarin het Zyklon B-gas…
389
00:36:40,720 --> 00:36:45,240
Dat gas, we hebben het altijd over gas,
dat bestond uit korreltjes.
390
00:36:45,320 --> 00:36:50,800
Boven de gaskamer waren dus kleine
schoorsteentjes met een houten dekseltje.
391
00:36:50,880 --> 00:36:57,520
Men tilde de deksel eraf, trok het blik
open en gooide de korrels naar binnen.
392
00:36:57,600 --> 00:37:01,160
En met die korrels binnen
was het niet meer te keren.
393
00:37:01,240 --> 00:37:04,520
Dan gingen de deksels er weer op
en dan ontstond er gas.
394
00:37:04,600 --> 00:37:10,080
Dat duurde een kwartier, twintig minuten
en dan was iedereen dus dood.
395
00:37:10,160 --> 00:37:15,040
Het was eigenlijk een ontsmettingsmiddel,
voor ongedierte.
396
00:37:18,000 --> 00:37:19,400
[rustige vioolmuziek]
397
00:37:39,360 --> 00:37:40,760
[gebulder]
398
00:37:55,640 --> 00:37:57,320
[gebulder]
399
00:38:24,960 --> 00:38:26,600
[gebulder]
400
00:38:37,360 --> 00:38:44,360
Toen ik in de zaal kwam en dat ik
de schoentjes van de kinderen zag…
401
00:38:44,440 --> 00:38:48,960
…en de koffertjes van m'n familie
en ik zag de naam Weiss staan…
402
00:38:49,040 --> 00:38:54,640
…en ik zag nog een paar namen staan
die in m'n geheugen zitten…
403
00:38:54,720 --> 00:38:58,640
Toen dacht ik: die arme mensen zijn hier…
404
00:38:58,720 --> 00:39:03,760
Met de wetenschap dat ik die andere dingen
al gezien heb en wat geknakt was.
405
00:39:03,840 --> 00:39:09,360
Maar dat ik helemaal doorklapte, was dat.
Dat vond ik 't verschrikkelijkste, zo erg.
406
00:39:09,440 --> 00:39:12,840
Je wordt er zo mee geconfronteerd,
dat je de bossen haar ziet liggen.
407
00:39:12,920 --> 00:39:17,400
M'n tantes hadden zulke lange haren.
Zulke dikke vlechten…
408
00:39:17,480 --> 00:39:21,520
…en vervolgens zie ik dat liggen.
Dat vind ik verschrikkelijk.
409
00:39:21,600 --> 00:39:27,520
Je moet van staal zijn als je…
Je kunt je daar niet tegen wapenen.
410
00:39:27,600 --> 00:39:30,280
[Bob] En waarom heeft het
zo lang geduurd dat je hiernaartoe ging?
411
00:39:30,360 --> 00:39:36,520
Omdat ik daar altijd bang van geweest ben.
Heel bang voor de confrontatie.
412
00:39:37,880 --> 00:39:42,080
Vergeet niet, ik heb als kind die oorlog
meegemaakt. Ik heb alles gezien.
413
00:39:42,160 --> 00:39:47,360
En dat komt als een film op je af nu.
Je ziet die gasten en die pakken.
414
00:39:47,440 --> 00:39:51,400
En dan weten dat de mensen allemaal
vermoord zijn. Ze zijn allemaal vermoord.
415
00:39:52,360 --> 00:39:57,520
[Tjawo] Een dier had het beter
dan een mens in die tijd. Echt.
416
00:39:57,600 --> 00:40:01,880
Je moest in die vrachtwagen kruipen,
die kindertjes moesten we pakken.
417
00:40:01,960 --> 00:40:06,880
Ze gooiden ze er gewoon in, die kinderen.
Erin, hup. Lachende.
418
00:40:06,960 --> 00:40:13,240
Toen zei die Duitser: 'Wat daar loopt…'
Ze hadden die gele pakken aan.
419
00:40:13,320 --> 00:40:18,400
'Dat zijn verbranders.'
Waar ze de mensen verbranden, weet je wel.
420
00:40:18,480 --> 00:40:25,440
Ja, ik heb het gezien. Het stonk buiten
daarna naar de rook van de mensen.
421
00:40:25,520 --> 00:40:29,160
Echt. Toen zei die ene Duitser:
[Duits] 'Doe maar zo.'
422
00:40:30,320 --> 00:40:34,360
Zo. Ik zeg:
[Duits] Ja, het ruikt hier niet goed.
423
00:40:34,440 --> 00:40:37,320
'Verbrand, hè?'
Ik zeg ja.
424
00:40:37,400 --> 00:40:43,080
Toen wees hij, daarginds zo'n pijp
en daar zag je allemaal rook uit komen.
425
00:40:43,160 --> 00:40:46,120
Hij zegt: 'Allemaal mensenverbranding.'
426
00:40:47,840 --> 00:40:53,280
[Bob] En jij was er als soldaat.
-En ik wou hem niet geloven, die soldaat.
427
00:40:53,360 --> 00:40:59,800
Die rook was dag en nacht zo dik, een
zwarte walm was er over ons kamp heen.
428
00:40:59,880 --> 00:41:06,720
Ik zal u vertellen, ik kan nu
nog geen barbecue ruiken…
429
00:41:06,800 --> 00:41:09,880
…of ik word eraan herinnerd.
430
00:41:09,960 --> 00:41:16,960
Zover is dat eigenlijk
in je ingebrand.
431
00:41:17,920 --> 00:41:21,040
Met vrachtwagens gingen ze
de mensen ophalen.
432
00:41:22,680 --> 00:41:27,440
Veel Duitsers deden je in een vrachtwagen.
Dit was helemaal dicht.
433
00:41:27,520 --> 00:41:31,360
Er zat geen raam, niks in.
En die stopten ze vol met mensen.
434
00:41:31,440 --> 00:41:36,080
Een pijp deden ze aan de knalpijp.
Dat was ook in de vrachtwagen.
435
00:41:36,160 --> 00:41:39,120
Daar reden ze even mee
en dan waren ze allemaal dood.
436
00:41:46,600 --> 00:41:48,600
[gepraat]
437
00:41:53,720 --> 00:41:55,720
[rustige muziek]
438
00:42:10,880 --> 00:42:12,880
[treurige vioolmuziek]
439
00:42:45,640 --> 00:42:50,360
[Bluma] Het derde jaar zijn we nu
bij elkaar om samen te herdenken.
440
00:42:50,440 --> 00:42:55,680
Samen te herdenken
de bijna één miljoen Roma en Sinti…
441
00:42:55,760 --> 00:42:59,120
…die in de Tweede Wereldoorlog
hun leven hebben verloren.
442
00:42:59,200 --> 00:43:05,160
Ik ben jullie school dankbaar dat jullie
dat al zo vaak zonder ons gedaan hebben…
443
00:43:05,240 --> 00:43:09,800
…en ons ten slotte hebben uitgenodigd
om dit samen met jullie te mogen doen.
444
00:43:11,080 --> 00:43:14,520
Ik wil Paula vragen om het Romavolkslied
'Djelem' te zingen…
445
00:43:14,600 --> 00:43:18,160
…en dat we dan ondertussen
de krans kunnen leggen.
446
00:43:20,040 --> 00:43:22,040
[rustige muziek en zang]
447
00:44:18,240 --> 00:44:19,640
[zang]
448
00:44:46,200 --> 00:44:47,600
[zang]
449
00:45:12,680 --> 00:45:14,080
[muziek versnelt]
450
00:45:18,400 --> 00:45:19,800
[zang]
451
00:45:49,920 --> 00:45:51,320
[zang]
452
00:46:31,880 --> 00:46:33,280
[zang]
453
00:46:38,000 --> 00:46:39,400
[samenzang]
454
00:48:01,000 --> 00:48:04,280
[leerling] In een hoekje,
in een hoekje gedrukt.
455
00:48:04,360 --> 00:48:09,440
Sommige mensen, rassen, geloven
worden weg, weggedrukt.
456
00:48:09,520 --> 00:48:12,280
In een hoekje,
eenzaam en alleen.
457
00:48:12,360 --> 00:48:16,520
Willen trekken door landen,
mogen niet binnen, moeten weg.
458
00:48:16,600 --> 00:48:19,520
Weg, forever en altijd.
459
00:48:19,600 --> 00:48:23,960
Moeten vast in huizen wonen,
willen weg, maar mogen niet.
460
00:48:24,040 --> 00:48:27,280
Willen aandacht, medeleven en begrip.
461
00:48:27,360 --> 00:48:31,800
In een hoekje van een stad,
zonder aandacht, weggedrukt.
462
00:48:31,880 --> 00:48:36,440
Van buiten gelukkige mensen, van binnen
een en al verdriet en onbegrepen.
463
00:48:36,520 --> 00:48:38,520
Zigeuners.
464
00:48:43,040 --> 00:48:48,880
Vind je het belangrijk om hier nu te zijn?
-Tuurlijk. Hier is m'n familie, hè?
465
00:48:50,240 --> 00:48:53,520
Als dit hier nooit was geweest,
had ik nu een grote familie.
466
00:48:53,600 --> 00:48:56,800
Had ik een oma, tantes, ooms,
noem maar op.
467
00:48:59,520 --> 00:49:04,080
Dit hier heeft alles ontnomen
wat bij mij hoort, wat bij m'n volk hoort.
468
00:49:11,440 --> 00:49:16,400
Ik dacht dat het de tweede keer hier
makkelijker zou zijn, maar dat is niet zo.
469
00:49:16,480 --> 00:49:22,640
Ik denk dat het nooit makkelijk kan zijn
of dat het went of wat dan ook.
470
00:49:25,280 --> 00:49:29,440
Ik vind dit ook heel eng. Omdat ik weet
wat hier is gebeurd met m'n familie.
471
00:49:31,280 --> 00:49:37,200
M'n tante was een klein kind. Er werd
blauwe vloeistof in haar ogen gespoten.
472
00:49:37,280 --> 00:49:42,600
En al dat soort dingen, verhalen
die ik hierover gehoord heb. Nee.
473
00:49:45,160 --> 00:49:47,480
[Bob] Waarom deden ze dat?
474
00:49:47,560 --> 00:49:51,440
Om haar donkerbruine ogen
proberen blauw te krijgen.
475
00:49:51,520 --> 00:49:56,160
Bij die jonge tweeling wilden ze zien
of ze van binnen ook identiek zijn.
476
00:49:56,240 --> 00:50:00,480
Tante Foeksa moest toekijken.
Twee verplegers hebben haar vastgehouden.
477
00:50:00,560 --> 00:50:06,280
Zij dacht dat hier werd gekeken of
de tweeling goed was, twee kleine meisjes.
478
00:50:06,360 --> 00:50:09,560
Toen hebben ze haar vastgehouden
en de kindjes opengesneden.
479
00:50:14,200 --> 00:50:18,720
En de rest van haar kinderen ook.
Nog vijf stuks die hier ook zijn gebleven.
480
00:50:22,800 --> 00:50:28,120
Jouw vader, sprak hij er vaak over?
-Steeds weer.
481
00:50:28,200 --> 00:50:32,880
Elke keer riep hij me
en begon hij over z'n mama.
482
00:50:32,960 --> 00:50:38,080
Hij vertelde hoe erg ik op haar leek
en dan kwam er weer een verhaal.
483
00:50:38,160 --> 00:50:42,640
Steeds weer,
vanaf m'n achtste tot m'n achttiende.
484
00:50:43,960 --> 00:50:48,840
Ik ken dit alles. Het is net of ik
hier zelf met hem heb gelopen.
485
00:50:50,600 --> 00:50:55,520
Blok 14, daar zat hij in.
Daar waren de lijken opgestapeld.
486
00:50:55,600 --> 00:51:01,080
Hij heeft een hele nacht lijken omgedraaid
om te kijken of z'n mama ertussen zit.
487
00:51:05,360 --> 00:51:09,280
Z'n ziel heeft hij hier gelaten.
Die is hier al overleden.
488
00:51:16,680 --> 00:51:20,680
Ik krijg steeds meer het gevoel dat er
ook van mij elke keer iets hier blijft.
489
00:51:24,440 --> 00:51:28,640
Hoe moet ik dat zien?
-Zo hoe ik het zeg.
490
00:51:30,160 --> 00:51:35,640
Er is iets hier gebleven toen ik de eerste
keer hier was, wat me laat terugkomen.
491
00:51:37,320 --> 00:51:43,960
M'n vaders trauma heb ik overgenomen,
door z'n verhalen, z'n pijn, het verdriet.
492
00:51:44,040 --> 00:51:48,160
Ik probeerde hem te troosten
terwijl ik zelf nog een kind was.
493
00:51:48,240 --> 00:51:53,240
Daarom schreef ik de verhalen ook op
en verbrandde ze daarna.
494
00:51:53,320 --> 00:51:56,680
Of ik begroef ze in het zand,
demonstratief weg.
495
00:51:56,760 --> 00:51:59,280
Maar aan wie had hij het
anders moeten vertellen?
496
00:51:59,360 --> 00:52:02,240
Ik was soms boos op hem,
want ik wou dat allemaal niet.
497
00:52:02,320 --> 00:52:07,120
Maar ik begreep dat er niemand anders was
aan wie hij het kon vertellen.
498
00:52:07,200 --> 00:52:12,000
Ik was op dat moment z'n moeder,
dochter, alles tegelijkertijd.
499
00:52:12,080 --> 00:52:16,920
Hij moest het kwijt en ik was degene
die daarvoor daar was.
500
00:52:19,360 --> 00:52:23,680
Ik ben soms bang dat ik m'n kinderen
hetzelfde aandoe door erover te beginnen.
501
00:52:23,760 --> 00:52:28,480
Maar als je het niet vertelt, wie doet het
dan? Wordt het dan niet vergeten?
502
00:52:28,560 --> 00:52:30,720
Het mág niet vergeten worden.
503
00:53:49,720 --> 00:53:54,000
De vijver waar de as van Amani
en haar kinderen in ligt.
504
00:53:54,080 --> 00:53:59,160
M'n opa moest er een hele nacht in staan.
Het was ijskoud, midden in de winter.
505
00:53:59,240 --> 00:54:01,600
Omdat m'n vader hem stiekem
wat eten had gegeven…
506
00:54:01,680 --> 00:54:05,280
…zijn de SS'ers achter m'n opa aan gegaan
met honden.
507
00:54:05,360 --> 00:54:11,960
Hij vluchtte de vijver in en stond er de
hele nacht met een geweer op hem gericht.
508
00:54:12,040 --> 00:54:15,000
En daarna werd hij heel erg ziek.
509
00:54:15,080 --> 00:54:18,240
Dat zijn die verhalen
die je je het meest herinnert.
510
00:54:23,560 --> 00:54:24,960
[zacht vogelgefluit]
511
00:54:53,560 --> 00:54:54,960
[gepraat]
512
00:55:06,400 --> 00:55:08,240
[accordeonmuziek]
513
00:55:14,000 --> 00:55:15,400
[accordeon en trom]
514
00:55:38,680 --> 00:55:40,080
[accordeon]
515
00:55:57,600 --> 00:56:03,200
Ik heb weleens dromen gehad
van vliegtuigen en vuur.
516
00:56:04,400 --> 00:56:07,480
Het is verschrikkelijk, wat je daar zag.
517
00:56:08,920 --> 00:56:14,640
Met die bommen, er waren
helemaal geen huizen meer.
518
00:56:14,720 --> 00:56:19,920
Er was totaal niks meer.
Alles was platgegooid door de nazi's.
519
00:56:20,000 --> 00:56:24,040
En door die huizen,
door de straten moest je heen.
520
00:56:24,120 --> 00:56:28,680
Je moest jezelf wegstoppen
zodat de nazi's je niet zagen.
521
00:56:30,400 --> 00:56:35,280
[Rinus] Je kwam dode Duitsers tegen
op straat en dode mensen tegen op straat.
522
00:56:35,360 --> 00:56:41,520
Natuurlijk was je bang. Als kind
ben je zo naïef als ik weet niet wat.
523
00:56:41,600 --> 00:56:43,880
Ik zat ook weleens te spelen
met die mensen.
524
00:56:43,960 --> 00:56:48,400
Ik zat met dode Duitsers te spelen
en aan hun insignes te trekken.
525
00:56:48,480 --> 00:56:52,200
Ze schoten de meeste mensen
dood op straat.
526
00:56:52,280 --> 00:56:54,920
Ze werden opgehangen op iedere hoek.
527
00:56:56,480 --> 00:56:58,920
Of ophangen aan een boom.
528
00:57:00,240 --> 00:57:04,600
Of in de stad, waar er bomen waren,
werden ze opgehangen.
529
00:57:04,680 --> 00:57:07,640
[Rinus]
We hoorden de hele dag vliegtuigen.
530
00:57:07,720 --> 00:57:11,880
Maar zo gauw als we hoorden
dat het heel laag ging…
531
00:57:11,960 --> 00:57:18,680
…dan kropen we allemaal in elkaar.
Of we doken onder een tafel.
532
00:57:18,760 --> 00:57:22,640
Dan dacht je dat dat veilig was.
Of bij een schoorsteen…
533
00:57:22,720 --> 00:57:28,640
…of je ging dicht bij de muur staan. Omdat
je bang was dat het dak op je instortte.
534
00:57:28,720 --> 00:57:33,560
Dat gebeurde vijf, zes keer per dag
en dan gebeurde er niks.
535
00:57:33,640 --> 00:57:38,080
Maar op dat moment gebeurde het wel,
ook weer laag, en toen: bam.
536
00:57:38,160 --> 00:57:40,000
Toen kwamen die bommen naar binnen.
537
00:57:40,080 --> 00:57:44,400
En daar lag Rinus Vos knock-out.
538
00:57:44,480 --> 00:57:49,080
Tussen de glasscherven, tussen het puin,
hebben ze me eruit getrokken.
539
00:57:49,880 --> 00:57:53,920
En alle mensen schreeuwden en gilden
en alles liep buiten.
540
00:57:54,000 --> 00:57:58,440
Ik liep met vreemde mensen aan de hand.
Ik riep maar: 'Ik zweet, ik zweet.
541
00:57:58,520 --> 00:58:03,360
Ik zweet, het is zo warm.'
Maar het was geen zweet, het was bloed.
542
00:58:03,440 --> 00:58:07,920
Totdat iemand het voelde,
die voelde een groot gat in m'n hoofd.
543
00:58:08,000 --> 00:58:12,960
Toen kwamen we in een particulier huis,
heb ik dan begrepen.
544
00:58:13,040 --> 00:58:19,000
Daar zat ik, en wat mensen eromheen.
Ik werd op de tafel gezet en geholpen.
545
00:58:20,480 --> 00:58:23,160
Toen had ik gelijk m'n moeder terug,
en ik dus blij.
546
00:58:23,240 --> 00:58:29,160
Ik was de oudste zoon in het huishouden.
Ik moest dus zorgen voor eten…
547
00:58:29,240 --> 00:58:34,840
…want m'n moeder kon de straat niet op.
In '43 werd dat te gevaarlijk.
548
00:58:34,920 --> 00:58:37,360
Dus ik moest voor het eten zorgen.
549
00:58:37,440 --> 00:58:44,440
En ik ontwikkelde me daar zo goed in.
Ik kon buitengewoon goed stelen en roven.
550
00:58:44,520 --> 00:58:51,120
De honger maakt je zo vindingrijk.
Ik was echt… Ik was heel goed.
551
00:58:51,200 --> 00:58:54,400
Ik stal dus kolen en eten.
552
00:58:54,480 --> 00:59:00,880
Er is in de oorlog drie of vier keer
gericht op me geschoten, door de Duitsers.
553
00:59:00,960 --> 00:59:05,560
Maar als kind van 13 denk je:
mij kan niks overkomen.
554
00:59:05,640 --> 00:59:08,040
Dat is geen moed, maar dat denk je gewoon.
555
00:59:08,120 --> 00:59:12,160
Ik stond op het viaduct
van de Vaillantlaan in Den Haag.
556
00:59:12,240 --> 00:59:17,480
En ik had een zak kolen gejat
en dat was dan 'sabotage'.
557
00:59:17,560 --> 00:59:21,400
En ik zag dat die Duitser op me schoot.
Gericht.
558
00:59:21,480 --> 00:59:24,680
En ik gooide m'n zak kolen van de viaduct
af en sprong naar beneden.
559
00:59:24,760 --> 00:59:30,720
En toen was m'n enkel gebroken.
560
00:59:30,800 --> 00:59:35,040
Toen zag die Duitser me met die zak kolen
strompelen en liet hij me gaan.
561
00:59:35,120 --> 00:59:39,640
We hadden geen persoonsbewijs,
we hadden geen stamkaart.
562
00:59:39,720 --> 00:59:45,080
Je weet misschien niet wat een stamkaart
is. Zo'n bruin ding was dat.
563
00:59:45,160 --> 00:59:50,800
Met stempels erop, je brood- en je
koffiebonnen, en voor je sigaretten.
564
00:59:50,880 --> 00:59:56,160
Allemaal bonnen kreeg je daarop.
Daarmee kreeg je drie ons brood per dag.
565
00:59:56,240 --> 00:59:59,240
Maar wij kregen dat niet,
dus we hadden ook geen drie ons brood.
566
00:59:59,320 --> 01:00:02,200
We hadden ook geen soepkaart.
We hadden van alles niks.
567
01:00:03,400 --> 01:00:08,680
[Rinus] Vluchten van boer naar boer
met een kinderwagen met vier kinderen.
568
01:00:08,760 --> 01:00:10,960
Ik zat erin, ik was de jongste.
569
01:00:11,040 --> 01:00:17,560
Ik zat in de kinderwagen, m'n drie zussen
liepen ernaast en m'n moeder erachter.
570
01:00:17,640 --> 01:00:20,120
En we trokken van boer naar boer.
571
01:00:21,120 --> 01:00:27,640
In een boerenschuur. Voor de beesten
werd er 's winters hooi in opgeslagen.
572
01:00:27,720 --> 01:00:32,920
Dat stond midden in het land en daar was
een gat in gegraven en daar zaten we in.
573
01:00:33,000 --> 01:00:37,440
Met een deksel van hout op dat gat.
574
01:00:37,520 --> 01:00:43,400
Daar zat hooi overheen en stro
en we zaten er met z'n allen in.
575
01:00:44,520 --> 01:00:46,600
Op de dag.
576
01:00:46,680 --> 01:00:50,480
Ik bracht van alles thuis.
Ik sloop zo'n winkel in…
577
01:00:50,560 --> 01:00:54,880
…en ik jatte een paar broden
en die bracht ik naar huis.
578
01:00:54,960 --> 01:01:00,960
Dat deed ik altijd. Na de oorlog
kostte het me moeite om dat af te leren.
579
01:01:01,040 --> 01:01:03,320
Ja, toen moest ik dat afleren.
580
01:01:03,400 --> 01:01:09,040
Overdag, als ik de kans kreeg, ging ik
kijken: die heeft veel kippen lopen.
581
01:01:09,120 --> 01:01:13,400
Daar haal ik er vanavond twee van weg.
En bij die ook twee en bij die één.
582
01:01:13,480 --> 01:01:18,040
Soms trok ik de kop eraf en liet ik veren
liggen, alsof er een vos aan gezeten had.
583
01:01:18,120 --> 01:01:19,840
Zodat het niet in de gaten liep.
584
01:01:19,920 --> 01:01:25,040
[Rinus] M'n moeder ging eropuit
en wij blijven erin zitten.
585
01:01:25,120 --> 01:01:30,440
Wij lagen in het stro en zongen:
Onze Lieve Heertje, geef mooi weertje.
586
01:01:30,520 --> 01:01:33,040
Geef een mooie dag,
dat het zonnetje weer schijnen mag.
587
01:01:33,120 --> 01:01:39,440
Dat waren we aan het…
Schudden met ons hoofd, en dan zo blij.
588
01:01:39,520 --> 01:01:43,720
En dan hopen dat mama maar vlug terugkomt.
589
01:01:43,800 --> 01:01:49,880
En als m'n moeder terugkwam, dan had ze
meestal wat te eten georganiseerd.
590
01:01:49,960 --> 01:01:53,440
Als je het heel ordinair zegt,
heette dat stelen.
591
01:01:53,520 --> 01:01:57,480
Maar in de tijd van de oorlog
werd dat 'organiseren'.
592
01:01:57,560 --> 01:02:00,600
We woonden in het poortje en mama ging
's morgens weg met het pannetje…
593
01:02:00,680 --> 01:02:04,120
…en 's middags kwam ze terug
en dan was het leeg. Dan huilde ze.
594
01:02:04,200 --> 01:02:09,640
En ik had nog een broer en een zuster
en nog een broer.
595
01:02:09,720 --> 01:02:12,480
Die lagen achter in bed,
mama had niet te eten.
596
01:02:12,560 --> 01:02:16,320
Mama zei later tegen me,
die anderen waren al weg:
597
01:02:16,400 --> 01:02:20,120
'Ga maar weg, want ik kan je
niet in leven houden.
598
01:02:20,200 --> 01:02:23,120
Ga maar weg.
Ga de boer maar op.'
599
01:02:24,320 --> 01:02:28,640
Toen was ik…
Ik was tien jaar geloof ik.
600
01:02:28,720 --> 01:02:35,160
Dus toen ben ik de zwerf op gegaan.
Van dorp naar dorp.
601
01:02:36,480 --> 01:02:39,440
En proberen dat je te bikken kreeg.
602
01:02:39,520 --> 01:02:45,080
We hebben drie dagen in de sloot
gezeten, met water.
603
01:02:45,160 --> 01:02:51,280
We konden er niet uit. Want de vliegtuigen
bleven maar schieten en vliegen.
604
01:02:51,360 --> 01:02:55,200
En die Duitsers reden maar op en neer.
605
01:02:55,280 --> 01:02:59,440
Maar bij de weg was een grote plas.
606
01:02:59,520 --> 01:03:04,480
En als die vliegtuigen terugkwamen,
vluchtten we in het riet.
607
01:03:05,920 --> 01:03:09,280
Waren ze teruggegaan,
dan gingen we terug in de sloot.
608
01:03:09,360 --> 01:03:16,080
En zo is dat drie dagen aan één stuk
gegaan. Zonder eten of drinken, niks.
609
01:03:18,120 --> 01:03:23,920
[Lily] Je hele denkvermogen,
alles is gericht op eten. Al die mensen…
610
01:03:24,000 --> 01:03:29,960
…hebben urenlang zitten vertellen
over eten.
611
01:03:30,040 --> 01:03:34,160
Wat ze gekookt hebben toen ze
thuis waren, wat ze gegeten hebben.
612
01:03:34,240 --> 01:03:38,720
Hoe ze het gedaan hebben.
De mooiste recepten kwamen voor de dag.
613
01:03:38,800 --> 01:03:41,600
En niemand had wat.
614
01:03:41,680 --> 01:03:48,120
En de hele dag zit er
alleen eten in je kop.
615
01:03:48,200 --> 01:03:54,600
Na twee, drie dagen
had je ook geen honger meer.
616
01:03:54,680 --> 01:03:57,280
Want dan kon je niet meer eten.
617
01:03:57,360 --> 01:04:03,240
Van de angst en de ellende
en zulke dingen kon je niet meer eten.
618
01:04:03,320 --> 01:04:08,760
Er was geen eten, maar zouden ze je eten
geven, dan had je toch niet kunnen eten.
619
01:04:08,840 --> 01:04:10,640
Zo'n verschrikking was dat.
620
01:04:10,720 --> 01:04:15,680
Wij kwamen weleens voorbij
waar die SS'ers…
621
01:04:16,960 --> 01:04:22,320
…appels schilden en aardappels.
Dat was allemaal voor de Duitse varkens.
622
01:04:22,400 --> 01:04:27,400
Er was een jongen van 14 jaar
die ook telkens daar voorbij kwam.
623
01:04:27,480 --> 01:04:30,240
Hij zat nog dicht in m'n familie ook.
624
01:04:30,320 --> 01:04:35,560
Die jongen kwam daar
en ze hadden uit de keuken…
625
01:04:35,640 --> 01:04:40,200
…aardappelschillen erin gegooid.
Zo'n trog in zo'n ding.
626
01:04:40,280 --> 01:04:45,120
Hij is in die trog gedoken
en heeft die aardappelschillen…
627
01:04:45,200 --> 01:04:51,160
…en wat hij daar vond opgegeten.
Die is daar doodgeslagen bij die trog.
628
01:04:51,240 --> 01:04:58,240
[in het Duits] Hij had het eten
van de Duitse varkens opgegeten.
629
01:04:59,480 --> 01:05:04,680
[Tommeli] De Duitsers zaten in die bossen
en sommige Duitsers zaten in de bomen.
630
01:05:04,760 --> 01:05:10,680
Gewoon in de bomen.
Op mensen die langskwamen schoten ze.
631
01:05:11,880 --> 01:05:15,480
Vluchten was er niet meer bij.
Dat ging niet meer.
632
01:05:17,480 --> 01:05:22,520
Ik weet dat we eens een keer
een oude SS'er…
633
01:05:24,680 --> 01:05:29,360
Hoe moet ik dat zeggen?
Die viel wel op die jonge meiden.
634
01:05:29,440 --> 01:05:33,560
Dat we met z'n drieën
daarnaartoe zijn gegaan…
635
01:05:33,640 --> 01:05:39,880
'Eten geven kon hij niet, daar was hij
niet verantwoordelijk voor.'
636
01:05:39,960 --> 01:05:45,320
Met z'n drieën hebben we hem eigenlijk zo…
637
01:05:45,400 --> 01:05:49,320
…gek gemaakt, overal gegrepen,
op z'n kop gezeten…
638
01:05:49,400 --> 01:05:53,160
…dat er twee van ons
het magazijn in konden gaan.
639
01:05:53,240 --> 01:05:57,920
En met een paar worsten en broden
onder de armen zijn ze eruit gegaan.
640
01:05:58,000 --> 01:06:02,960
En daarna waren wij ook weg.
Hij was blij dat dat jonge volk weg was.
641
01:06:03,040 --> 01:06:08,560
Hij kon tegen de andere SS'ers niet zeggen
dat ze hem te pakken hadden genomen.
642
01:06:08,640 --> 01:06:14,320
Dat heb ik natuurlijk ook niet…
Ook dat is een beetje een taboeding.
643
01:06:14,400 --> 01:06:17,160
Dat je tot zulke praktijken
over moest gaan…
644
01:06:17,240 --> 01:06:20,600
…om aan eten voor je moeder
en de kinderen te komen.
645
01:06:22,120 --> 01:06:24,120
['Djelem, Djelem' wordt gespeeld]
646
01:07:01,040 --> 01:07:02,440
[zang]
647
01:07:20,720 --> 01:07:24,920
En we moesten die trein in mee
en ik zag m'n vader.
648
01:07:25,000 --> 01:07:29,960
En het eerste wat ik zag, was
een blauw jasje en dat was van m'n zusje.
649
01:07:33,680 --> 01:07:36,600
Dus ik wist precies
in welke wagon ze zaten.
650
01:07:41,440 --> 01:07:46,840
En toen zag ik m'n vader en die schreeuwde
nog uit de wagon tegen m'n tante…
651
01:07:46,920 --> 01:07:49,360
…dat ze goed op mij moest passen.
652
01:07:54,600 --> 01:07:59,960
Kun je je voorstellen als jij thuiskomt
en je vader en moeder zijn er niet meer…
653
01:08:00,040 --> 01:08:04,320
…en je zusjes en broertjes niet meer.
Kunnen jullie je dat voorstellen?
654
01:08:04,400 --> 01:08:06,760
Want dan is er helemaal niks meer.
655
01:08:08,080 --> 01:08:14,800
En iemand die ik goed ken die hier nu niet
bij is, was erbij toen m'n vader overleed.
656
01:08:16,279 --> 01:08:22,080
Want gezonde, sterke mannen werden
in Auschwitz gepakt en moesten werken.
657
01:08:22,160 --> 01:08:25,399
De Duitsers noemden dat
Vernichtung durch Arbeit.
658
01:08:25,479 --> 01:08:31,000
Doodgaan omdat ze je je dood lieten werken
en je geen eten en drinken kreeg.
659
01:08:31,080 --> 01:08:38,040
Dat is dus met m'n vader gebeurd. Maar
van m'n moeder, zusjes en broertjes…
660
01:08:38,120 --> 01:08:43,600
…weten we niet zeker
wanneer ze vermoord zijn.
661
01:08:43,680 --> 01:08:47,920
Bijna zeker in de nacht
van 1 op 2 augustus.
662
01:08:48,000 --> 01:08:54,319
Toen is namelijk iedereen die
in het Zigeunerlager in Auschwitz was…
663
01:08:54,399 --> 01:08:57,000
…in één nacht vergast.
664
01:08:57,080 --> 01:09:02,840
En één van jullie vroeg aan mij:
'Nu is je hele familie weg.
665
01:09:02,920 --> 01:09:06,040
Had je niet liever
zelf ook dood willen zijn?'
666
01:09:08,000 --> 01:09:10,359
En toen heb ik gezegd: Ja.
667
01:09:12,040 --> 01:09:13,520
Nu niet meer.
668
01:09:16,880 --> 01:09:22,840
Want ik heb kinderen, natuurlijk.
Niet 'natuurlijk', maar ik heb kinderen.
669
01:09:22,920 --> 01:09:28,000
En ik heb kleinkinderen die bijna zo groot
als jullie zijn. Nu natuurlijk niet.
670
01:09:28,080 --> 01:09:30,279
Maar toen: ja.
671
01:09:32,000 --> 01:09:35,720
Binnen onze gemeenschap
wordt er eigenlijk nooit…
672
01:09:35,800 --> 01:09:41,120
…met buitenstaanders over dit soort zaken
gesproken. Dat doe je gewoon niet.
673
01:09:41,200 --> 01:09:48,000
Bijna niemand wist dat er met ons volk
exact hetzelfde gebeurd was…
674
01:09:48,080 --> 01:09:50,960
…als met het Joodse volk.
675
01:09:51,040 --> 01:09:54,880
Dat was ook een beetje onze eigen schuld,
want wij spraken daar niet over.
676
01:09:54,960 --> 01:09:58,840
Na de oorlog kwamen mensen
terug uit kampen of uit de onderduik…
677
01:09:58,920 --> 01:10:03,880
…en die opvang is helemaal
binnen de eigen gemeenschap gebeurd.
678
01:10:03,960 --> 01:10:09,160
Geen psychologen, psychiaters, et cetera,
die dat begeleid hebben.
679
01:10:09,240 --> 01:10:13,720
Binnen de eigen gemeenschap. Met de
Nederlandse overheid duurde het heel lang.
680
01:10:13,800 --> 01:10:19,920
Het heeft 55 jaar moeten duren,
55 jaar, dames en heren…
681
01:10:20,000 --> 01:10:24,720
…voordat officieel een erkenning kwam
van wat er gebeurd was.
682
01:10:27,720 --> 01:10:29,720
[muziek]
683
01:10:57,280 --> 01:11:04,280
In 1998 ben ik ermee begonnen.
684
01:11:06,240 --> 01:11:09,280
Ik had het idee om een requiem te maken…
685
01:11:09,360 --> 01:11:16,000
…ter gedachtenis van de slachtoffers
van Auschwitz. Kijk, hier.
686
01:11:18,640 --> 01:11:21,520
Het heet dan ook
'Het Auschwitz-Requiem'.
687
01:11:25,720 --> 01:11:31,040
Goed, daar ben ik '98 mee begonnen…
688
01:11:31,120 --> 01:11:36,600
…en ik had het idee om dat
in het jaar 2000 klaar te hebben.
689
01:11:36,680 --> 01:11:41,880
En dat het bij de dodenherdenking
in Auschwitz zelf…
690
01:11:41,960 --> 01:11:47,840
…dat het daar dan zou kunnen…
uitgevoerd worden.
691
01:11:49,400 --> 01:11:51,920
In het begin ging dat heel vlot.
692
01:11:52,000 --> 01:11:59,000
Een requiem heeft bepaalde delen.
Ik heb geen klassieke opleiding gehad.
693
01:11:59,080 --> 01:12:05,600
Dus ik heb het voorbeeld genomen
van het requiem van Giuseppe Verdi.
694
01:12:07,440 --> 01:12:08,840
[rustige orgeltonen]
695
01:12:21,640 --> 01:12:26,520
Die eerste zes delen zijn vlot uit
m'n mouw gekomen, moet ik zeggen.
696
01:12:26,600 --> 01:12:30,880
Daar had ik binnen drie weken…
697
01:12:30,960 --> 01:12:35,680
…bijna drie kwartier muziek
bijeen geschreven.
698
01:12:35,760 --> 01:12:39,320
Maar toen opeens was ik leeg.
699
01:12:41,320 --> 01:12:45,320
Ik dacht: wat kan ik daaraan doen?
700
01:12:45,400 --> 01:12:51,640
En ik moest een keer in Polen optreden
in het plaatsje, in het dorp Auschwitz.
701
01:12:51,720 --> 01:12:57,400
Dus ik dacht: ik ga meteen
een kijkje nemen op het kamp daar.
702
01:12:58,640 --> 01:13:01,440
Toen was het helemaal voorbij
met de inspiratie.
703
01:13:01,520 --> 01:13:08,040
Ik dacht dat daar ergens weer
een open geest zou komen…
704
01:13:08,120 --> 01:13:12,720
…maar precies het tegendeel
gebeurde er.
705
01:13:12,800 --> 01:13:18,440
Want ik had echt een dik half jaar nodig…
706
01:13:18,520 --> 01:13:21,360
…om dat geziene te verwerken, psychisch.
707
01:13:23,160 --> 01:13:27,920
En sindsdien is dat ding gewoon stop.
708
01:13:31,760 --> 01:13:35,360
Maar ik vind: ergens
moet het toch een keer afkomen.
709
01:13:36,920 --> 01:13:41,480
Dus ik heb me daar
maar weer eens aan gezet.
710
01:13:41,560 --> 01:13:46,200
In de hoop dat er
weer iets komt van bovenaf.
711
01:13:48,560 --> 01:13:49,960
[rustige gitaarmuziek]
712
01:13:51,760 --> 01:13:55,720
[Tinus] Nou had ik een bepaalde tactiek
om een boer gunstig te stemmen.
713
01:13:55,800 --> 01:13:59,000
Toentertijd was Nederland
natuurlijk nog kerks.
714
01:13:59,080 --> 01:14:05,160
Als ik een boer om eten vroeg en hij liet
me binnen, dan keek ik met arendsdogen:
715
01:14:05,240 --> 01:14:10,520
Was hij katholiek of protestant? Als
aan het kruisbeeld geen corpus hangt…
716
01:14:10,600 --> 01:14:13,600
…dan is het meestal een protestant.
En als hij katholiek was…
717
01:14:13,680 --> 01:14:18,640
…bad ik uitgebreid als katholiek.
Je moest met alle winden meedraaien.
718
01:14:18,720 --> 01:14:22,080
En was hij protestant,
dan bad ik uitgebreid als protestant.
719
01:14:22,160 --> 01:14:25,600
En dan had je gelijk de hele sympathie
van al die mensen.
720
01:14:25,680 --> 01:14:28,600
Dan kreeg je weleens extra eten mee.
721
01:14:30,360 --> 01:14:34,160
[Sani] Ik kwam bij een boerderij,
maar die had ook een melkwinkel…
722
01:14:34,240 --> 01:14:36,040
…dat kan ik me herinneren.
723
01:14:36,120 --> 01:14:42,960
Ik vroeg of ik er alstublieft kon slapen.
Nee, zegt hij, daar begin ik niet aan.
724
01:14:43,040 --> 01:14:49,520
Ik zeg: Meneer, laat me maar in die schuur
staan. Als ik maar onder dak ben.
725
01:14:49,600 --> 01:14:51,880
'Daar begin ik niet aan.'
726
01:14:51,960 --> 01:14:58,120
Ik hield vol en z'n vrouw kwam
naar voren toe. Ik dacht: nu zit ik goed.
727
01:14:58,200 --> 01:15:04,080
Ik speelde het. 'Ach man, laat hem voor
een nachtje.' Dus die man moest toegeven.
728
01:15:04,160 --> 01:15:10,680
Ik schoot m'n eigen vrienden dood.
Er was een razzia op de hoek.
729
01:15:10,760 --> 01:15:15,760
Er kwam een vrouw aan met kinderwagen.
Ik moest kijken voor eten.
730
01:15:15,840 --> 01:15:19,640
Ik tilde die beentjes op van dat kind
en ik keek onder die klep.
731
01:15:19,720 --> 01:15:22,880
Een paar aardappeltjes, een stukje brood.
732
01:15:22,960 --> 01:15:27,200
Ik liet die klep los en doe zo:
[Duits] Laat ze maar gaan.
733
01:15:28,120 --> 01:15:31,160
Hij laat ze gaan, keek zo.
734
01:15:31,240 --> 01:15:36,280
[Duits] 'Laten gaan? Kijk eens wat erin
ligt.' Ik zeg: Wat ligt erin dan?
735
01:15:36,360 --> 01:15:41,760
[Duits] 'Eten.' Ik zeg:
Verdomme, dan heb ik niet opgelet.
736
01:15:41,840 --> 01:15:48,680
En hij kiept die kinderwagen voorover, dat
kind met z'n gezicht de harde sneeuw in.
737
01:15:49,920 --> 01:15:52,920
'Kijk eens wat daar ligt.'
Ik zeg: Ja.
738
01:15:53,000 --> 01:15:58,440
Ik denk: jij bent voor de bikkels. En hij
is voor de bikkels gegaan, dezelfde avond.
739
01:15:58,520 --> 01:16:03,640
Toen schoot ik 'm zo achter in z'n nek,
met de nachtpatrouille.
740
01:16:03,720 --> 01:16:08,880
Ik had ook nog een probleem,
ik liep te zwerven in Drenthe.
741
01:16:08,960 --> 01:16:12,680
En het was november
en dan is het om half vier donker.
742
01:16:12,760 --> 01:16:16,720
Dus moest ik om twee uur
al uitkijken naar een hooiberg.
743
01:16:16,800 --> 01:16:21,920
Want er was helemaal geen licht.
Als het donker was, was het echt donker.
744
01:16:22,000 --> 01:16:26,120
Dus al om twee uur keek ik naar een
hooiberg en hield ik me in die buurt op.
745
01:16:26,200 --> 01:16:32,400
En om half vier ging ik heerlijk
in die hooiberg liggen. Tot 's morgens.
746
01:16:32,480 --> 01:16:38,360
En 's morgens stond ik op en deed ik
m'n haar goed en was ik weer bereid.
747
01:16:38,440 --> 01:16:42,440
Die man slachtte clandestien.
Weet je niet wat dat is?
748
01:16:42,520 --> 01:16:45,720
Je mocht niet zomaar slachten,
dat ging altijd via de Duitsers.
749
01:16:45,800 --> 01:16:50,600
Dus hij kwam met zulke teilen met vlees.
Dat was een paradijs voor mij.
750
01:16:50,680 --> 01:16:56,680
Die man had koeien en dan moest ik
de bieten snijden. Dat was zwaar werk.
751
01:16:56,760 --> 01:17:01,400
Maar daar had ik geen problemen mee.
Als ik maar mocht blijven.
752
01:17:01,480 --> 01:17:06,960
Nou, jongen. En als je nagaat…
Je had een vitaminetekort, dat verdween.
753
01:17:07,040 --> 01:17:11,720
Allerlei andere problemen verdwenen ook
na verloop van twee of drie weken.
754
01:17:11,800 --> 01:17:16,360
's Morgens als je je kop uit de sneeuw
trok, moest je uitkijken.
755
01:17:16,440 --> 01:17:19,640
Dat zei die oude Wehrmacht tegen ons.
756
01:17:19,720 --> 01:17:24,800
Later hebben ze hemzelf doodgeschoten
in dat Poolse plaatsje.
757
01:17:24,880 --> 01:17:31,880
Daar moesten we ook overnachten.
We lagen in zo'n afgebrokkeld huis.
758
01:17:31,960 --> 01:17:36,240
Zo tegen de muur aan.
En 's morgens stonden we op.
759
01:17:36,320 --> 01:17:42,320
Staat hij op, zegt hij: 'Hé, worden jullie
wakker. We moeten nu gaan.'
760
01:17:42,400 --> 01:17:45,880
Hij pakte z'n ding, wij pakken het ook zo.
761
01:17:45,960 --> 01:17:49,640
En pang, krijgt hij een schot
hiervoor door z'n borstkas heen.
762
01:17:51,160 --> 01:17:56,040
Er waren een paar Russen.
Die schoot ik op staande voet dood.
763
01:17:56,120 --> 01:18:00,440
Omdat ze die oude soldaat
neergeschoten hebben.
764
01:18:00,520 --> 01:18:07,200
En daar was ik gek mee, met die soldaat.
Hij wou me redden met m'n voeten.
765
01:18:09,480 --> 01:18:14,640
Ik voelde m'n voeten niet meer,
kon niet meer lopen: wat heb ik toch?
766
01:18:15,280 --> 01:18:19,400
Hij deed die laars uit en kousen.
Ach, m'n jongen, zegt hij.
767
01:18:19,480 --> 01:18:23,920
'Je hebt bevroren voeten.
Je voeten zijn half ingevroren.'
768
01:18:24,000 --> 01:18:30,760
Hij deed die helm af en deed water erin.
Of een beetje sneeuw erin.
769
01:18:30,840 --> 01:18:35,720
Dat heeft hij warm gemaakt
en daar moest ik m'n voeten in doen.
770
01:18:35,800 --> 01:18:40,960
En de kousen gelijk aantrekken en weer
in de laarzen. Laat zitten zo, zegt hij.
771
01:18:41,040 --> 01:18:45,640
M'n tante en m'n oom,
Bernadeus heette hij, en tante Ketje…
772
01:18:45,720 --> 01:18:49,800
…waren samen getrouwd.
En die zaten in de bioscoop.
773
01:18:49,880 --> 01:18:53,920
Toen kwamen de Duitsers
en die hebben die bioscoop afgezet.
774
01:18:54,000 --> 01:18:58,560
En ik had zo'n speld gevonden en had
die opgedaan en ik zeg Heil Hitler.
775
01:18:58,640 --> 01:19:01,440
Ik ging naar binnen en zeg:
Alles absperren.
776
01:19:01,520 --> 01:19:04,200
En ik ging naar m'n tante
en een paar jongens van De Gier…
777
01:19:04,280 --> 01:19:07,840
en nog enkele anderen
haalde ik uit die bioscoop.
778
01:19:10,280 --> 01:19:14,320
Ik zeg: Aantreden. 'Jij ook bij
de partij?' En ik gaf hem een oorvijg.
779
01:19:14,400 --> 01:19:18,440
Ik zei in het Duits: Als ik wat zeg,
moet je je mond houden.
780
01:19:19,840 --> 01:19:24,200
En die Duitsers keken zo.
Ik zeg: Abmarsch.
781
01:19:24,280 --> 01:19:28,920
En we kwamen eruit en voordat de
overvalwagen kwam waren we net eruit.
782
01:19:29,000 --> 01:19:33,200
Ik zeg 'maak dat jullie wegkomen'
tegen die tante en oom van me.
783
01:19:33,280 --> 01:19:38,720
Het was een neef van m'n moeder, maar
oude mensen noemden we oom en tante.
784
01:19:38,800 --> 01:19:42,280
Ik zeg: Ga daar maar staan vrijen.
Doe net of er niks aan de hand is.
785
01:19:42,360 --> 01:19:45,040
En ze deden dat
en we kwamen allemaal goed weg.
786
01:19:47,600 --> 01:19:50,680
[Bob] Hoe oud was je toen?
-Een jaar of 13, 14.
787
01:19:50,760 --> 01:19:56,360
[Sani] Achter wordt er geklopt.
Het was middag, we zitten aan tafel.
788
01:19:56,440 --> 01:19:59,240
Het kan twee, drie weken geweest zijn.
789
01:19:59,320 --> 01:20:06,280
Die vrouw, die moeder, loopt weg en kwam
naar de keuken: 'Er is iemand voor je.'
790
01:20:06,360 --> 01:20:10,440
Ik sta op en loop het gangetje in
en ik kijk…
791
01:20:11,840 --> 01:20:17,440
En ik zeg: Nee mama, je komt me
toch niet halen? Laat me hier blijven.
792
01:20:17,520 --> 01:20:24,000
M'n moeder was er door de politie of zo
achter gekomen waar ik was.
793
01:20:24,080 --> 01:20:31,040
Die was met de kinderwagen en de twee
kleinsten misschien ook op etenstocht.
794
01:20:31,120 --> 01:20:38,000
Dus die kwam me halen en toen
moest ik daar weg. Ik kon wel huilen.
795
01:20:38,080 --> 01:20:44,360
Je had in de oorlog doorgangshuizen. Daar
sliepen je voorgangers, je sliep in stro.
796
01:20:44,440 --> 01:20:47,680
En daar sliep ik ook
en ik rij weer door…
797
01:20:47,760 --> 01:20:51,600
…en ik zie daar een soort
Russisch huishouden aankomen.
798
01:20:51,680 --> 01:20:56,080
Een handkarretje met een zeiltje
eroverheen en kinderen met kale koppen.
799
01:20:56,160 --> 01:21:01,240
Langs dat Russische huishouden moest ik
maar eens met een grote boog heen gaan.
800
01:21:01,320 --> 01:21:06,080
En ik keek goed en het waren m'n vader,
moeder, broertjes en zusjes.
801
01:21:06,160 --> 01:21:08,160
Die kwam ik daar dus tegen.
802
01:21:08,240 --> 01:21:13,120
Dat was normaal, want iedereen
was op trektocht.
803
01:21:13,200 --> 01:21:18,120
Woonwagenbewoners en Sinti waren
op trektocht, er moest gegeten worden.
804
01:21:18,200 --> 01:21:20,080
En toen heb ik me weer bij ze gevoegd.
805
01:21:20,920 --> 01:21:24,160
[Bob] Heb je weleens gedacht:
Nu gaat het fout?
806
01:21:25,160 --> 01:21:29,400
Niet één keer, maar wel tien keer.
Maar wel tien keer.
807
01:21:29,480 --> 01:21:34,080
Maar ik was brutaal, ik durfde alles.
-Geef eens een voorbeeld.
808
01:21:34,160 --> 01:21:40,080
Als iemand zei: 'Daar zitten de Duitsers
en die hebben die en die opgehaald.'
809
01:21:40,160 --> 01:21:43,320
Dan zei ik: Ik haal 'm eruit.
En dat deed ik.
810
01:21:43,400 --> 01:21:47,040
Met een gerust geweten deed ik dat.
Ik was niet bang.
811
01:21:47,120 --> 01:21:53,040
En een fles petroleum en een doekje erin
gooiden we op een pantserwagen.
812
01:21:53,120 --> 01:21:57,720
Als het maar brandde. Of er wat gebeurde,
dat hadden we nou eenmaal.
813
01:21:57,800 --> 01:22:00,720
Die haat zat erin
en die kon je niet weg krijgen.
814
01:22:00,800 --> 01:22:04,800
Heb jij in de oorlog weleens
iemand willen doden?
815
01:22:08,040 --> 01:22:13,040
Eerlijk gezegd, dat heb ik weleens gedaan.
Maar daar wil ik liever niet over praten.
816
01:22:18,760 --> 01:22:21,600
Daar heb ik nu nog altijd spijt van
en last van.
817
01:22:22,960 --> 01:22:27,120
In de Slicherstraat
verhuurde een man handwagens.
818
01:22:27,200 --> 01:22:31,480
Mama zei tegen hem: Hier en daar
moet ik de aardappelen ophalen.
819
01:22:31,560 --> 01:22:34,840
Mag ik die handwagen van u huren?
Ja, zegt hij, dat is goed.
820
01:22:34,920 --> 01:22:41,680
Maar ze wilde vluchten. Want de situatie
werd zo nijpend, vooral met bikken.
821
01:22:41,760 --> 01:22:45,320
En ik herinner me,
wij woonden in dat poortje.
822
01:22:45,400 --> 01:22:48,080
En mama zet de handwagen voor het raam.
823
01:22:48,160 --> 01:22:52,000
Ik denk: jongen, ik ga weg.
Wij gaan weg.
824
01:22:52,080 --> 01:22:56,000
Stel je voor dat ze die handwagen stelen.
825
01:22:56,080 --> 01:23:02,960
Toen heb ik aan het handvat een touwtje
gedaan en dat onder het raam door gedaan.
826
01:23:03,040 --> 01:23:06,120
Dat heb ik aan m'n vinger gedaan
en voor het raam ben ik gaan slapen.
827
01:23:06,200 --> 01:23:09,800
Ik denk: als ze 'm meenemen,
dan word ik wakker.
828
01:23:09,880 --> 01:23:14,720
En een van de mooiste dagen van m'n leven,
dat kan ik me herinneren:
829
01:23:14,800 --> 01:23:19,040
Dat mama vanuit dat poortje
naar de Koningstraat ging…
830
01:23:19,120 --> 01:23:21,880
…vanuit de Koningstraat
richting Hoefkade…
831
01:23:21,960 --> 01:23:26,120
…en zo de Rijswijkseweg op
richting het paradijs.
832
01:23:26,200 --> 01:23:30,800
Richting Zoetermeer, Nootdorp,
waar allemaal boeren waren.
833
01:23:30,880 --> 01:23:36,240
Dat zal ik nooit vergeten,
het gevoel van blijdschap dat ik had…
834
01:23:36,320 --> 01:23:41,720
…dat we met die handwagen
Den Haag uit trokken.
835
01:23:43,920 --> 01:23:45,320
[geroezemoes]
836
01:24:05,920 --> 01:24:10,360
En hij was een broer van je mama?
-Ja. En van Moesla.
837
01:24:10,440 --> 01:24:13,840
En zij was een schoonzusje.
-Ja, en zij was m'n tante.
838
01:24:16,680 --> 01:24:20,760
Z, 34, studerend, kan niet schrijven.
839
01:24:20,840 --> 01:24:23,160
'Zigeuner' betekent dat.
840
01:24:26,160 --> 01:24:31,040
Dit verhaal is van Settela.
-Maar haar oma…
841
01:24:31,120 --> 01:24:35,560
Haar oma was bij ons in de oorlog.
[vrouw] Ja?
842
01:24:35,640 --> 01:24:39,920
We hebben eraan meegewerkt om haar
ware identiteit naar boven te halen.
843
01:24:40,000 --> 01:24:42,600
Want ze is heel lang doorgegaan
voor een Joods meisje.
844
01:24:42,680 --> 01:24:45,960
Ze hebben haar zelfs Esther genoemd.
-Ik dacht dat het een Joods meisje was.
845
01:24:46,040 --> 01:24:50,800
Zij keek naar een hond die vrij liep,
een Duitse herdershond.
846
01:24:50,880 --> 01:24:56,160
Daar keek ze naar. En ons is verteld
dat haar moeder had gezegd:
847
01:24:56,240 --> 01:25:00,680
Kom terug, straks slaan ze de deuren dicht
en krijg je zo'n deur tegen je hoofd aan.
848
01:25:03,520 --> 01:25:04,920
[orgelmuziek]
849
01:25:09,360 --> 01:25:12,160
Een bassolo moet dat worden.
[orgelmuziek]
850
01:25:14,280 --> 01:25:15,720
Domine.
851
01:25:17,680 --> 01:25:19,080
[hij zingt]
852
01:25:23,680 --> 01:25:26,040
En dan het koor.
♪ Rex
853
01:25:27,320 --> 01:25:29,680
♪ gloria
854
01:25:32,600 --> 01:25:34,000
♪ Rex
855
01:25:35,600 --> 01:25:38,000
♪ gloria
856
01:25:49,960 --> 01:25:55,720
[Bob] Hoe verklaar je het dat toen je
daar geweest bent de inspiratie weg was?
857
01:25:55,800 --> 01:26:02,280
Als een normale sterfelijke
die de oorlog niet heeft meegemaakt…
858
01:26:02,360 --> 01:26:07,280
…moet je het hebben van verhalen van
mensen die de oorlog meegemaakt hebben.
859
01:26:07,360 --> 01:26:10,960
En die verhalen zijn al zo gruwelijk
dat je het amper gelooft.
860
01:26:12,280 --> 01:26:17,440
Ja, dan zie je op televisie dingen,
beelden.
861
01:26:17,520 --> 01:26:22,680
Zolang je ze enkel op televisie ziet,
is dat altijd nog een afstand.
862
01:26:24,120 --> 01:26:26,600
Maar nu ik daar zelf stond…
863
01:26:26,680 --> 01:26:33,680
Het begon meteen toen ik onder die poort
door liep waarop stond Arbeit macht frei.
864
01:26:33,760 --> 01:26:37,360
Toen gingen al m'n nekharen rechtop staan.
865
01:26:37,440 --> 01:26:43,440
Ik voelde een raar gevoel in m'n maag.
Echt zo'n zware steen hier.
866
01:26:44,720 --> 01:26:51,320
Toen dacht ik: daar sta je nou. Ik kan
er nu doorheen en ook weer naar buiten.
867
01:26:51,400 --> 01:26:56,400
Maar die mensen die toen door die poort
zijn gelopen, zijn daar gebleven.
868
01:26:56,480 --> 01:26:58,320
Die konden niet meer terug.
869
01:27:00,400 --> 01:27:06,240
En dan begint het opeens heel dichtbij
te komen en voel je het lichamelijk.
870
01:27:06,320 --> 01:27:11,400
Dat het er werkelijk was.
Zo onbegrijpelijk als het is.
871
01:27:22,080 --> 01:27:27,480
Maar ik vind best wel dat die mensen
die daar geleden hebben…
872
01:27:27,560 --> 01:27:31,480
…en die daar moesten overlijden…
873
01:27:31,560 --> 01:27:35,480
…dat die mensen ook best een keer
muzikaal geëerd mogen worden.
874
01:27:40,920 --> 01:27:42,320
[orgeltonen]
875
01:27:47,280 --> 01:27:52,800
Verlos de zielen van alle gelovigen
van de straten van de hel.
876
01:27:52,880 --> 01:27:58,440
Ik bedoel, al die wegen in Auschwitz
waren straten van de hel.
877
01:27:58,520 --> 01:28:03,040
Ieder paadje afzonderlijk
was een afzonderlijke hel.
878
01:28:07,240 --> 01:28:11,600
Als je hier loopt, dan denk je:
precies daar waar ik m'n voet neerzet…
879
01:28:11,680 --> 01:28:15,240
…heeft m'n vader misschien
ook z'n voeten een keer neergezet.
880
01:28:17,400 --> 01:28:18,800
[orgelklanken]
881
01:28:22,360 --> 01:28:26,480
Op hetzelfde moment wil ik hier blijven,
me in een hoek verstoppen…
882
01:28:26,560 --> 01:28:30,440
…en hetzelfde moment wil je vluchten
en nooit meer hierheen komen.
883
01:28:37,000 --> 01:28:41,120
[zacht gepraat]
884
01:28:44,400 --> 01:28:45,800
[muziek]
885
01:28:54,600 --> 01:28:56,000
[vioolmuziek]
886
01:29:45,840 --> 01:29:51,960
[Lily] We waren weer op Außenkommando
en we moeten weer zoveel doden meenemen.
887
01:29:52,040 --> 01:29:54,560
Wij zijn teruggekomen en toen dacht ik:
888
01:29:54,640 --> 01:29:59,240
Ik heb het gezien, van mij hoeft het
niet meer. Ik loop op de draad.
889
01:29:59,320 --> 01:30:02,480
Die elektrische draad
was om het hele kamp heen.
890
01:30:02,560 --> 01:30:07,480
Als je eraan kwam, voelde je het wel even.
Ik heb het niet uitgeprobeerd…
891
01:30:07,560 --> 01:30:10,840
…maar dan was je na vijf minuten
gegarandeerd dood.
892
01:30:10,920 --> 01:30:15,360
Ik zat die draad aan te staren. Ik heb er
werkelijk een gesprek mee gevoerd.
893
01:30:15,440 --> 01:30:21,080
Je mag het geloven of niet, maar ik heb
werkelijk tegen die draad gesproken.
894
01:30:21,160 --> 01:30:25,200
Als ik je aanraak, dan is alles geweest.
895
01:30:25,280 --> 01:30:32,280
En het was net alsof die draad zei: 'Kind,
ik sta dag en nacht tot je beschikking.
896
01:30:32,360 --> 01:30:39,320
Kom maar weer als het niet meer gaat.
Nu gaat het nog.
897
01:30:39,400 --> 01:30:42,080
Je kunt altijd komen.'
898
01:30:42,160 --> 01:30:47,320
Toen dacht ik: dat is ook zo. Morgen
is er misschien nog weer wat anders.
899
01:30:47,400 --> 01:30:49,800
Laat ik dan nog maar teruggaan.
900
01:30:49,880 --> 01:30:52,680
Ik ben opgestaan en weer teruggelopen.
901
01:30:52,760 --> 01:30:57,240
Die hele Lagerstraße,
tot waar die blokken zijn.
902
01:30:57,320 --> 01:30:59,120
OPGEPAST
HOOGSPANNING, LEVENSGEVAAR
903
01:30:59,200 --> 01:31:01,760
Uw naam worde geheiligd, Uw rijk kome.
904
01:31:01,840 --> 01:31:05,000
Uw wil geschiede op aarde
zoals in de hemel.
905
01:31:05,080 --> 01:31:07,600
Geef ons heden ons dagelijks brood…
906
01:31:07,680 --> 01:31:12,040
…en vergeef ons onze schuld,
zoals wij anderen hun schuld vergeven…
907
01:31:12,120 --> 01:31:17,200
…en leid ons niet in bekoring,
maar verlos ons van het kwade. Amen.
908
01:31:18,200 --> 01:31:22,640
En we willen nog een weesgegroetje bidden.
-Tot Maria.
909
01:31:22,720 --> 01:31:27,280
Wees gegroet, Maria, vol van genade,
De Heer is met u.
910
01:31:27,360 --> 01:31:29,600
Gij zijt de gezegende onder de vrouwen…
911
01:31:29,680 --> 01:31:32,760
…en gezegend is Jezus,
de vrucht van Uw schoot.
912
01:31:32,840 --> 01:31:37,240
Heilige Maria, moeder van God,
bid voor ons zondaars…
913
01:31:37,320 --> 01:31:40,160
…nu en in het uur van onze dood.
Amen.
914
01:31:41,120 --> 01:31:44,960
Ik hoop dat we met z'n allen
die nu aanwezig zijn…
915
01:31:45,040 --> 01:31:48,240
…dat de mensen die overleden zijn…
916
01:31:48,320 --> 01:31:52,240
Laten we erin geloven
dat ze hier ook aanwezig zijn.
917
01:31:52,320 --> 01:31:58,720
We gaan nu een krans leggen
om ze te bewijzen dat we aanwezig zijn.
918
01:31:58,800 --> 01:32:02,960
Dat ze, als de geesten hier nog een keer
komen vanuit de hemel…
919
01:32:03,040 --> 01:32:07,200
…nederkijken en zeggen:
Kijk, dat hebben ze toch maar weer gedaan.
920
01:32:07,280 --> 01:32:11,400
Ik dank u.
Dan gaan we dat even leggen.
921
01:32:15,360 --> 01:32:19,880
Dan gaan we dat hier in de schaduw leggen.
Is dat niet verstandig?
922
01:32:19,960 --> 01:32:22,600
Zo eventjes hier.
[muziek]
923
01:32:23,680 --> 01:32:29,240
[Lily] Toen m'n broertje stief, die lag
in de Krankenbau met m'n andere broertjes.
924
01:32:29,320 --> 01:32:34,000
En nou ja…
Het was niks meer, hij kon niks meer.
925
01:32:34,080 --> 01:32:40,360
Mijn moeder mocht er niet heen en Waltraud
en ik gingen telkens naar die jongens toe.
926
01:32:40,440 --> 01:32:46,920
En ja… Nou ja, het ging niet meer.
Dan zei hij: 'Ja, een aardappel.'
927
01:32:47,000 --> 01:32:52,960
Heb je nog een laatste wens?
Hij zegt: 'Ja, een aardappel.'
928
01:32:53,040 --> 01:32:56,760
Hij zegt: 'Naar boven,
naar de schoorsteen, ga ik toch wel.'
929
01:32:56,840 --> 01:33:01,240
Dat was de grootste angst altijd:
door de schoorsteen gaan.
930
01:33:01,320 --> 01:33:06,960
Hij zegt: 'Ik hoop dat ik zo nog sterf,
eer ik door de schoorsteen hoef.'
931
01:33:07,040 --> 01:33:13,600
'Een gekookte aardappel.'
Maar kom maar eens aan een aardappel.
932
01:33:13,680 --> 01:33:17,640
Eerst m'n zus weggegaan.
Die kwam ook zonder aardappel terug.
933
01:33:17,720 --> 01:33:22,840
Toen ben ik ook naar dat ding toe gegaan,
naar de keuken toe gegaan.
934
01:33:22,920 --> 01:33:26,840
Hij zegt: 'Ja, zo zijn er zoveel.'
Ik zeg: Ja, dat is waar.
935
01:33:26,920 --> 01:33:32,240
Maar bij een familielid is het wat anders
dan als het je buurman is.
936
01:33:32,320 --> 01:33:37,040
Nou, ik kreeg een aardappel. Hij 'm in z'n
mond gedaan, hij kon bijna niet slikken.
937
01:33:37,120 --> 01:33:40,920
Zo uitgeteerd en zo levenloos.
938
01:33:41,000 --> 01:33:44,160
Smaakt het?
'Ja, ja, ja.'
939
01:33:44,240 --> 01:33:48,560
Kun je proeven dat het een aardappel is?
Ja, ja, knikte hij.
940
01:33:48,640 --> 01:33:54,640
En hij zegt:
[ze spreekt Romani]
941
01:33:54,720 --> 01:33:59,080
'Nu zou ik de hemel willen zien.'
942
01:33:59,160 --> 01:34:04,000
En allemaal rook. We hebben hem
opgenomen en zijn achteruit gegaan.
943
01:34:04,080 --> 01:34:10,160
En kijken waar misschien
een stukje lucht was dat blauw was.
944
01:34:10,240 --> 01:34:16,280
En op een gegeven moment zei Waltraud:
'Kijk eens die kant op.
945
01:34:16,360 --> 01:34:18,920
Daar zie je een stukje blauw in de lucht.'
946
01:34:19,000 --> 01:34:23,400
En hij heeft…
Zie je het? 'Ja.'
947
01:34:23,480 --> 01:34:26,960
En hij heeft z'n ogen dichtgedaan
en lag dood in onze handen.
948
01:34:27,040 --> 01:34:31,080
Maar dat is een ogenblik…
949
01:34:31,160 --> 01:34:35,120
…dat je telkens weer voor ogen komt
en dat telkens weer…
950
01:34:35,200 --> 01:34:40,440
En dan denk je: godzijdank,
hij is niet door de dinges heen…
951
01:34:40,520 --> 01:34:44,760
Z'n wens is in vervulling gegaan,
hij is voor die tijd nog gestorven.
952
01:34:50,160 --> 01:34:53,720
Wat doen de mensen elkaar toch aan.
Hier zie je de SS-waan.
953
01:34:53,800 --> 01:34:58,120
Ik ben hier voor de tweede keer
en alles wat ik zie, doet weer meer zeer.
954
01:34:58,200 --> 01:35:02,800
Ook wij jongeren zijn verstomd.
We moeten zorgen dat het nooit meer komt.
955
01:35:06,960 --> 01:35:08,800
Fantastisch, kinderen.
956
01:35:10,920 --> 01:35:15,600
Toen was de oorlog voorbij.
Toen kwamen de mensen thuis.
957
01:35:15,680 --> 01:35:18,720
Toen kwam een opoe thuis…
958
01:35:21,160 --> 01:35:25,160
…een tante van mij en een oom.
959
01:35:25,240 --> 01:35:29,360
Ja, en die anderen,
die kwamen niet meer.
960
01:35:30,200 --> 01:35:34,480
Maar die ellenlange lijsten doorlopen
van overledenen.
961
01:35:34,560 --> 01:35:37,840
Die kwamen na de oorlog,
steeds meer gegevens kwamen er vrij…
962
01:35:37,920 --> 01:35:42,960
…van mensen die vermoord waren
in Auschwitz en andere kampen.
963
01:35:43,040 --> 01:35:48,160
En dan maar weer doorlopen of hun
namen erbij zijn, dat is verschrikkelijk.
964
01:35:48,240 --> 01:35:49,640
Dat is echt verschrikkelijk.
965
01:35:49,720 --> 01:35:55,200
M'n moeder ging direct na de oorlog na
de bevrijding, ze was weer in Den Haag…
966
01:35:55,280 --> 01:35:59,800
…elke dag naar het station.
Ik zei: Mam, waarom ga je elke dag?
967
01:35:59,880 --> 01:36:05,440
'Ja, als m'n familie komt,
dan moet ik erbij wezen.'
968
01:36:05,520 --> 01:36:10,920
's Nachts reed de politie door de straten.
Die belde aan: 'Uw deur staat open.'
969
01:36:11,000 --> 01:36:12,880
'Ja, die moet open blijven staan.
970
01:36:12,960 --> 01:36:16,520
Want als m'n familie komt,
moeten ze gelijk naar binnen kunnen.'
971
01:36:16,600 --> 01:36:21,480
Direct na de oorlog kwamen we op een kamp
te staan, daar stond 'n politiewacht voor.
972
01:36:21,560 --> 01:36:28,040
Die stonden daar. Het was net een getto.
Je kon er niet uit of je moest je melden.
973
01:36:28,120 --> 01:36:32,400
Toen stonden we daar.
Uiteindelijk hadden we niks.
974
01:36:32,480 --> 01:36:38,000
Als ik m'n eigen opoe zag,
ging ik van haar vandaan.
975
01:36:39,920 --> 01:36:44,560
Ik durfde niet meer bij haar te komen.
Toen was ik een jaar of vijf.
976
01:36:44,640 --> 01:36:47,680
Ik durfde bij haar niet meer te komen.
977
01:36:47,760 --> 01:36:52,920
Het was zo'n verschrikking
wat ze verteld had.
978
01:36:53,760 --> 01:36:58,840
U denkt: de oorlog was afgelopen, hoera.
Maar zo was het niet.
979
01:36:58,920 --> 01:37:03,880
We kregen niks terug van onze woonwagen,
niks van onze paarden.
980
01:37:03,960 --> 01:37:06,680
Er werd ons helemaal niets vergoed.
981
01:37:07,440 --> 01:37:13,760
Van de hele familie is één nichtje
teruggekomen van het concentratiekamp.
982
01:37:13,840 --> 01:37:15,360
Eén nichtje.
983
01:37:16,320 --> 01:37:22,400
Zij heeft máánden moeten lopen
voordat ze hier in Nederland was.
984
01:37:22,480 --> 01:37:25,480
Die was totaal, finaal,
helemaal uitgeteerd.
985
01:37:25,560 --> 01:37:28,920
Ik was dus bij m'n grootouders.
986
01:37:29,920 --> 01:37:34,600
Maar die gaven me later weer mee
aan een broer van m'n moeder.
987
01:37:34,680 --> 01:37:39,800
Daar ben ik geloof ik tien dagen geweest
en die zei: 'Dat kunnen we niet aan.'
988
01:37:39,880 --> 01:37:46,800
En bij iemand anders ging het ook niet.
Toen kwam ik terug bij m'n grootouders.
989
01:37:47,760 --> 01:37:50,760
Eenentwintig van m'n familie
zijn vermoord.
990
01:37:51,760 --> 01:37:56,720
En dan zeggen ze weleens:
Dat moet je vergeten.
991
01:37:56,800 --> 01:37:58,920
Dat zegt de psychiater
weleens tegen mij.
992
01:38:00,000 --> 01:38:03,480
Want een tijd kocht ik allemaal wapens
om me te verdedigen.
993
01:38:04,480 --> 01:38:07,880
Ik kon daar ook niet eeuwig blijven,
bij m'n grootouders.
994
01:38:07,960 --> 01:38:13,080
Maar op een dag stapte daar een mevrouw
binnen die ik helemaal niet kende.
995
01:38:13,160 --> 01:38:17,360
Een zuster van m'n moeder.
En die zei:
996
01:38:17,440 --> 01:38:22,920
'Als jullie die jongen niet de baas
kunnen… Geef mij hem maar eens mee.'
997
01:38:24,160 --> 01:38:30,880
Ik had verschrikkelijk veel wapens.
M'n familie gaf me geld om dat te kopen.
998
01:38:30,960 --> 01:38:33,040
Dan kunnen we ons verdedigen
als de Russen komen.
999
01:38:33,120 --> 01:38:37,600
Dit maken wij nooit meer mee, dat we
met de blote handen er tegenin staan.
1000
01:38:37,680 --> 01:38:41,280
Toen werd ik gepakt en werd alles afgepakt
en toen zegt die officier:
1001
01:38:41,360 --> 01:38:47,360
'Meneer Weiss, ze hebben een atoombom.
Wat wilt u dan doen met die wapens?'
1002
01:38:47,440 --> 01:38:50,720
Ik zeg: Als het moet tegen die atoombom
vechten, wat moet ik dan doen?
1003
01:38:50,800 --> 01:38:54,040
Ons weer laten ophalen
zoals het gebeurd is?
1004
01:38:56,240 --> 01:38:58,360
En daar kwam ik in huis.
1005
01:38:59,920 --> 01:39:04,680
En die vrouw had geen psychologie
gestudeerd, hoor.
1006
01:39:04,760 --> 01:39:11,200
Maar ze had wel de juiste aanpak.
M'n eerste cadeau was een grote bal.
1007
01:39:11,280 --> 01:39:16,720
En als ik dan ergens in een hoekje
zat weg te zakken…
1008
01:39:16,800 --> 01:39:21,240
…dan zei ze: klets, klets. 'Hup,
naar buiten, met die jongens spelen.'
1009
01:39:22,560 --> 01:39:25,920
Nou, dat hielp al een beetje.
1010
01:39:26,000 --> 01:39:30,320
En m'n tweede cadeau was een gitaar.
Dat had ze meteen door.
1011
01:39:30,400 --> 01:39:34,600
Je hebt er dagen bij, ook weleens maanden,
dat je heel moeilijk leeft.
1012
01:39:34,680 --> 01:39:39,680
Heel moeilijk, met veel problemen
en stress en met dit.
1013
01:39:39,760 --> 01:39:43,680
Dan komt alles in je op.
Dan zie je alles voor je.
1014
01:39:43,760 --> 01:39:49,520
Dan zie je alles weer verschijnen.
Alles maak je weer mee.
1015
01:39:49,600 --> 01:39:53,720
Dan denk je: waarvoor leef ik?
Van mij hoeft het niet meer.
1016
01:39:53,800 --> 01:39:59,360
Hoe meer ik eraan dacht,
hoe meer ik zag.
1017
01:39:59,440 --> 01:40:03,360
En op de lange duur was het zo erg…
1018
01:40:03,440 --> 01:40:07,200
…dat ik nachtmerries kreeg.
1019
01:40:07,280 --> 01:40:10,560
En dat werd steeds erger en erger,
erger en erger.
1020
01:40:13,720 --> 01:40:18,080
En tot nu toe heb ik het ook nog.
1021
01:40:19,120 --> 01:40:25,000
Weet je wel, nu ben ik 78 jaar…
1022
01:40:25,080 --> 01:40:27,640
…en dat ik er nog 's nachts
niet van kan slapen?
1023
01:40:30,840 --> 01:40:36,280
Nu vertel ik u dat. Daar heb ik vannacht
last van, daar heb ik moeite mee.
1024
01:40:36,360 --> 01:40:39,640
Hoe het komt, weet ik niet.
Maar het is nu eenmaal zo.
1025
01:40:40,600 --> 01:40:47,600
Ik heb jarenlang dat er een Duitser
op me afkwam met een bajonet.
1026
01:40:47,680 --> 01:40:51,800
Met een geweer en bajonet.
En ik kon niet vluchten.
1027
01:40:53,240 --> 01:40:59,760
En steeds als hij vlak bij mij was,
werd ik wakker en zat ik onder het zweet.
1028
01:40:59,840 --> 01:41:05,480
Ik zei meestal 'tante'. Want…
1029
01:41:09,160 --> 01:41:15,560
Ja. Maar later dacht ik:
ze verdient gewoon…
1030
01:41:15,640 --> 01:41:22,360
Omdat ze het zo fantastisch gedaan had,
zei ik 'mama'. En toen…
1031
01:41:28,520 --> 01:41:33,160
Ik heb misschien 150 bazen gehad.
1032
01:41:33,240 --> 01:41:36,240
Een week, 14 dagen,
dan kon ik weer naar huis.
1033
01:41:36,320 --> 01:41:40,840
Als ze wisten dat je van een woonwagen
kwam, kon je opstappen.
1034
01:41:40,920 --> 01:41:46,280
En alle keren kwam dat verleden
weer terug.
1035
01:41:47,920 --> 01:41:54,480
Begrijp je? Dan dacht ik:
als de Duitsers dat niet gedaan hadden…
1036
01:41:54,560 --> 01:41:56,480
…dan hadden zij het misschien gedaan.
1037
01:41:56,560 --> 01:42:02,640
Wij staan nu nog aangeschreven als
'zigeuner' en dat is een beledigend woord.
1038
01:42:02,720 --> 01:42:07,920
Dat is van het Duits afgenomen:
Zigeuner, ziehende Gauner.
1039
01:42:08,000 --> 01:42:11,640
'Trekkende bandiet.'
Nou, ik ben heus geen bandiet, hoor.
1040
01:42:20,000 --> 01:42:27,000
Ik heb 't volbracht, maar het is niet voor
herhaling vatbaar. Ik doe het nooit meer.
1041
01:42:27,760 --> 01:42:30,520
Ik kom nooit meer in Auschwitz.
1042
01:42:32,680 --> 01:42:37,240
Weer een hele familie heb ik.
Kleinkinderen, schoondochters en -zoons.
1043
01:42:37,320 --> 01:42:44,000
Dus langzaam bouwen we toch weer wat op.
Zo is er toch weer een familie Petalo.
1044
01:42:44,080 --> 01:42:45,480
[rustige vioolmuziek]
1045
01:42:51,800 --> 01:42:55,840
We worden iedere dag nog gediscrimineerd,
met name Oost-Europa…
1046
01:42:55,920 --> 01:42:59,000
…waar de situatie echt verschrikkelijk is.
1047
01:42:59,080 --> 01:43:05,880
In Slowakije staan tegenwoordig borden
en daar staat op: 'Terug naar India.'
1048
01:43:05,960 --> 01:43:11,280
Die arme stakkers die daar wonen,
kanslozen, willen ze terug naar India.
1049
01:43:11,360 --> 01:43:16,280
Omdat we ooit, 700, 800 jaar geleden,
uit die contreien gekomen zijn…
1050
01:43:16,360 --> 01:43:18,440
…en afgezakt naar West-Europa.
1051
01:43:18,520 --> 01:43:24,600
In plaats van de mensen te integreren en
een redelijke kans en educatie te geven.
1052
01:43:24,680 --> 01:43:27,120
Want ontwikkeling is de sleutel
tot alles.
1053
01:43:53,240 --> 01:43:55,240
[rustige vioolmuziek]
96176
Can't find what you're looking for?
Get subtitles in any language from opensubtitles.com, and translate them here.
Afrikaans
Akan
Albanian
Amharic
Arabic
Armenian
Azerbaijani
Basque
Belarusian
Bemba
Bengali
Bihari
Bosnian
Breton
Bulgarian
Cambodian
Catalan
Cebuano
Cherokee
Chichewa
Chinese (Simplified)
Chinese (Traditional)
Corsican
Croatian
Czech
Danish
Dutch
English
Esperanto
Estonian
Faroese
Finnish
Galician
Georgian
German
Greek
Guarani
Haitian Creole
Hausa
Hawaiian
Hebrew
Hmong
Hungarian
Icelandic
Indonesian
Irish
Italian
Japanese
Kazakh
Kinyarwanda
Kirundi
Kongo
Korean
Krio (Sierra Leone)
Kurdish
Kyrgyz
Laothian
Latin
Latvian
Lithuanian
Luganda
Luo
Luxembourgish
Macedonian
Malagasy
Malay
Maltese
Maori
Mauritian Creole
Moldavian
Mongolian
Myanmar (Burmese)
Montenegrin
Nepali
Norwegian
Pashto
Persian
Polish
Portuguese (Brazil)
Portuguese (Portugal)
Quechua
Romanian
Romansh
Russian
Samoan
Scots Gaelic
Serbian
Sesotho
Setswana
Seychellois Creole
Shona
Sindhi
Sinhalese
Slovak
Slovenian
Somali
Spanish
Swedish
Tajik
Tigrinya
Tonga
Turkish
Turkmen
Ukrainian
Uzbek
Vietnamese
Welsh
Wolof