All language subtitles for History of the World in Two Hours 3D (2011)BluRay Half-OU

Opowiemy wam
ca�� histori� �wiata.

l to w nieca�e dwie godziny.

Od Wielkiego Wybuchu
po czasy wsp�czesne.

O tym, jak planeta szykowa�a si�
na nadej�cie cz�owieka.

Jak epoka kamienia
doprowadzi�a do silnika parowego.

Jak z pierwszych nasion
wyros�y miasta i cywilizacje.

Wszystko si� ze sob���czy,
a na ko�cu tej �cie�ki stoicie wy.

Od pocz�tku historii
min�o 1 3,7 mld lat.

W ci�gu dw�ch godzin powiemy wam
wszystko, co powinni�cie wiedzie�.

HlSTORlA �WlATA
W DWlE GODZlNY

1 3,7 MLD LAT TEMU

Oto nasz nowo narodzony
wszech�wiat.

Wszystko, co b�dzie istnie�,
i wszystko, co si� wydarzy,

zaczyna si� tutaj,

w tej wi�zce energii,
mniejszej od atomu.

Za chwil� w niezwyk�y spos�b
rozpocznie si� historia.

Z nieznanych powod�w
nasz wszech�wiat nagle eksploduje.

W milionowej cz�ci
milionowej cz�ci

milionowej cz�ci sekundy

z wi�zki mniejszej od atomu

powsta� tw�r wi�kszy ni� galaktyka.

Na ekranie widzicie energi�,

klucz do zrozumienia wszystkiego,

o czym wam opowiemy w ci�gu
dw�ch nast�pnych godzin.

W u�amku sekundy

Wielki Wybuch wytwarza
ca�� energi� wszech�wiata,

kt�ra da pocz�tek
gwiazdom i wszystkiemu,

co kiedykolwiek
zostanie powo�ane do �ycia.

Ca�a energia, kt�r� zu�yjecie

bierze si� z pocz�tk�w czasu.

Nalewaj�c paliwo do samochodu,

czerpiemy z energii, kt�ra powsta�a
podczas Wielkiego Wybuchu.

To energia samego wszech�wiata.

Nasza podr�
trwa dopiero kilka minut,

a min�o ju� 380 tys. lat.

Za chwil� b�dziecie �wiadkami narodzin
waszych najstarszych przodk�w,

pierwszych atom�w.

Oto wod�r.

Powstanie z niego wszystko,
co nas otacza.

To jak z dru�yn� sportow�.

Zastanawiasz si�,

kogo do niej przyj�� i my�lisz sobie,
�eby zacz�� od wodoru.

Bo z niego,
dzi�ki temperaturze i ci�nieniu,

mo�esz stworzy� kolejne typy atom�w.

Pierwsze atomy
p�dz� przez wszech�wiat.

Na szcz�cie nie rozprzestrzeniaj� si�
r�wnomiernie,

bo w miejscach,
gdzie jest ich wi�cej,

grawitacja, wielki rze�biarz
wczesnego wszech�wiata,

zaczyna swoje czary.

Powstaj� pierwsze galaktyki,

ujawniaj�c niezmienn�
tajemnic� wszech�wiata.

Wsz�dzie tam,

gdzie zgromadzi si�
wi�cej materii i energii,

powstaj� rzeczy
bardziej skomplikowane.

Na Ziemi mamy tyle skupisk miejskich,

gdzie ujawni�a si� wielka kreatywno��,
rozwin�a si� sztuka i nauka,

a obok nich kultura,

bo masa rzeczy mog�a
wchodzi� ze sob�w interakcj�.

Tam, gdzie co� ju� jest,
mo�e powsta� co� nowego,

a gdzie nic nie ma,
nic si� nie mo�e rozwin��.

1 3,4 MLD LAT TEMU

300 mln lat po Wielkim Wybuchu

wewn�trz formuj�cych si� galaktyk

grawitacja nieustannie �ciska
ze sob� chmury gazu i py�u.

Ro�nie ci�nienie
i jest coraz gor�cej.

Gdy temperatura osi�ga
1 0 mln stopni Celsjusza,

atomy wodoru uderzaj� o siebie,
tworz�c nowy pierwiastek, hel,

i wyrzucaj�c salwy energii.

Powstaj� pierwsze gwiazdy.

Pojawi�y si� te nowe,
l�ni�ce latarnie,

zalewaj�ce wszech�wiat energi�.

Niechaj stanie si� �wiat�o��.

W m�odym wszech�wiecie
czego� jednak brakuje.

Gwiazd s� miliardy,
ale planety ani jednej.

By da� pocz�tek planetom
i w ko�cu ludzko�ci,

by wykona� nast�pny krok,
dzi�ki kt�remu narodzi si� historia,

wszech�wiat potrzebuje czego� wi�cej
ni� tylko wodoru i helu.

Z�o�one pierwiastki,

z kt�rych powstaje materia,

takie jak �elazo czy w�giel,
z kt�rego powstaje wszystko, co �ywe,

wytwarzane s�w gwiazdach.

Gwiazdy kojarz� si� nam
przede wszystkim ze �r�d�em �wiat�a,

ale w ich g��bi dziej� si� rzeczy
bardziej skomplikowane.

Gwiazdy s� fabrykami pierwiastk�w.

Przetwarzaj�wod�r w hel,
a hel w lit,

wytwarzaj�c 25 niezb�dnych do �ycia
pierwiastk�w,

w tym w�giel, tlen, azot i �elazo.

Tak wi�c ponad 1 2 mld lat temu

w gwiazdach powstawa� ju� pierwiastek,
kt�ry da� nazw� epoce �elaza,

dzi�ki kt�remu wzniesiono miasta

i najs�ynniejsze pomniki ludzko�ci.

Wystarczy spojrze�
na Statu� Wolno�ci,

by dostrzec kolejne wyzwanie
stoj�ce przed m�odym wszech�wiatem.

Szkielet statui wykonano z �elaza,
ale w sk�ad jej sk�ry

wchodzi pierwiastek zbyt ci�ki,
by m�g� narodzi� si� w gwiazdach.

Aby powsta�a sk�ra statui,

a tak�e z�oto na �lubne obr�czki

czy uran do reaktor�wj�drowych,

cz�� pierwiastk�w musia�a
zosta� stworzona w inny spos�b.

Gwiazdy maj� na to
zbyt ma�o energii,

ale przecie� mo�na

je wysadzi�.

Ledwie kilka milion�w lat
po powstaniu gwiazd

cz�� z nich eksplodowa�a.

Te detonacje,
zwane supernowymi,

to najpot�niejsze eksplozje
od czasu Wielkiego Wybuchu.

Dostarczy�y energii niezb�dnej
do powstania ci�szych pierwiastk�w.

Same ulegaj�c zniszczeniu,

gwiazdy tworz� uran, z�oto
oraz pozosta�e pierwiastki,

kt�re wype�ni� nasz �wiat,
w tym r�wnie� mied�.

Uk�ad okresowy pierwiastk�w

to jakby biblioteka
z materi�wszech�wiata.

To klocki do jego budowy.

Wszystko si� na nich opiera.

Gdyby nie supernowe,
nie by�oby nas tutaj.

We krwi mamy �elazo,

czyli kr���w nas

malutkie cz�stki supernowej.

Wszyscy jeste�my gwiezdnym py�em.

Mied� i cyna, epoka br�zu.

Bez supernowych
epoki br�zu by nie by�o.

Kupmy w sklepie

multiwitamin�.

Znajdziemy w niej
mied�, cynk, selen

i wiele innych pierwiastk�w
pochodz�cych z supernowej.

Powsta�e z gwiazd pierwiastki
stan� si� zarodnikami �ycia na Ziemi

i dadz� pocz�tek historii ludzko�ci.

Ale podr� dopiero si� zaczyna.

Zanim powstanie �ycie,
wszech�wiat musi da� nam dom.

Aby wznie�� siedzib�,
trzeba zgromadzi� wjednym miejscu

odpowiednie materia�y.

Z powstawaniem planet
jest tak samo.

Rodzaj materia��w,
jakie masz pod r�k�,

decyduje o tym,
jaka powstanie planeta.

Zgromadzenie wjednym miejscu
odpowiednich materia��w

zajmuje bardzo du�o czasu.

Przez nast�pnych 8 mld lat,

czyli ponad po�ow�
znanej nam historii,

swoj� prac� kontynuuj�
fabryki pierwiastk�w.

Gwiazdy eksploduj� i si� odradzaj�,

a z ka�d� kolejn� generacj�
powstaje wi�cej pierwiastk�w ci�kich.

W ko�cu, 4,6 mld lat temu,

materia��wjest dosy�,
by mo�na by�o wykona�

kolejny krok na drodze
ku cz�owiekowi.

Rodzi si� nowa gwiazda.

To nasze s�o�ce.

Jest tak ogromne,

�e zgromadzi�o 99,9% gaz�w i py��w
w Uk�adzie S�onecznym.

Mimo to zosta�o ich do��,

by dzi�ki grawitacji

powsta�y planety.

Trzecia od S�o�ca
stanie si� naszym domem.

Gdy 4,5 mld lat temu
powstaje Ziemia,

2/3 historii wszech�wiata
mamy ju� za sob�.

Niego�cinn� powierzchni� planety
o�wietlaj� pierwsze promienie s�o�ca.

Ziemia obraca si� tak szybko,
�e dzie� trwa tylko sze�� godzin.

Zaraz po swoim powstaniu

Ziemia by�a ca�kiem inn� planet�.

S�o�ce o�wietla�o
piekieln� powierzchni�

z p�ynnej lawy.

Miejscami wida� by�o fragmenty
czarnych, wulkanicznych ska�.

W tej p�ynnej skale
k��bi� si� pierwiastki.

Co� musi uporz�dkowa� ten chaos.

Tym czym� ponownie
okazuje si� grawitacja.

L�ejsze materia�y
unosz� si� ku powierzchni

i tworz� tward� skorup�.

Ci�sze opadaj� na d�,
gdzie tworz�j�dro,

sk�adaj�ce si� z niklu i �elaza.

Ten kot�uj�cy si�, p�ynny metal

tworzy pole magnetyczne,
si�gaj�ce a� w przestrze� kosmiczn�.

Niczym pole si�owe,
b�dzie chroni� nasz przysz�y dom

przed �miertelnie gro�nymi
promieniami s�o�ca.

Wkr�tce to magnetyczne pole
pozwoli rozwija� si� �yciu,

a p�niej wska�e drog� odkrywcom,
kt�rzy po��cz� dwie ziemskie p�kule.

Aby jednak to si� sta�o,
Ziemia potrzebuje wa�nego partnera.

4,5 MLD LAT TEMU

4,5 mld lat temu

w nasz� planet� uderza
obiekt wielko�ci Marsa,

p�dz�cy z pr�dko�ci�
40 tys. km/h.

Ziemia poch�ania
wi�kszo�� masy obiektu,

ale w kosmos zostaje wyrzucona
masa p�ynnych szcz�tk�w.

W ci�gu niespe�na roku
grawitacja przyci�ga te szcz�tki,

tworz�c na oko�oziemskiej orbicie

nowe cia�o niebieskie.

Powstanie Ksi�yca

to w historii Ziemi
niezwykle wa�ne wydarzenie.

Ma ogromne znaczenie

dla obecnego klimatu na Ziemi.

Ksi�yc stabilizuje Ziemi�.

Jego przyci�ganie zapobiega
chybotaniu si� naszej planety

i gwa�townym zmianom klimatu.

W wyniku zderzenia, po kt�rym powsta�
Ksi�yc, Ziemia zostaje nachylona,

dzi�ki czemu pojawiaj� si�
kluczowe dla istnienia �ycia

pory roku.

Pory roku s� niezwykle wa�ne

dla rozwoju �ycia na Ziemi.

lch sta�o�� i przewidywalno��

tak�e ma ogromne znaczenie.

Przyci�ganie Ksi�yca
zaczyna spowalnia� obroty Ziemi,

stopniowo wyd�u�aj�c d�ugo�� dnia
z 6 do 24 godzin.

4,4 MLD LAT TEMU

4,4 mld lat temu.

Na Ziemi jest zbyt gor�co,
by mog�a tu istnie� woda.

W atmosferze jest jednak
para wodna.

Problem w tym,
jak �ci�gn�� j� z nieba.

Na planecie, gdzie ma by� �ycie,
musz� pada� deszcze.

Mijaj� miliony lat, podczas kt�rych
planeta si� och�adza. Zaczyna pada�.

Powstaj� bajora, jeziora
i w ko�cu oceany.

3,8 mld lat temu

nasza planeta ma ju�
ksi�yc i oceany,

jednak wci�� daleko jej do tego,
co nazywamy dzi� Ziemi�.

Aby sta� si� scen�, na kt�rej
rozegra si� historia ludzko�ci,

Ziemia potrzebuje
bogatej w tlen atmosfery,

�yznych kontynent�w, kt�re ludzie
mogliby odkrywa� i przekszta�ca�.

Kto stworzy nam taki �wiat?

Na naszej sk�rze
�yj� ich biliony.

W dwie godziny mamy wam
opowiedzie� histori� �wiata

od Wielkiego Wybuchu
po czasy obecne.

Wskaz�wki dotycz�ce tej opowie�ci
skrywa w sobie wsp�czesny �wiat.

Budowle takie jak ta

w niesamowity spos�b ��cz� si�
z pierwszym �yciem na Ziemi.

3,8 MLD LAT TEMU

3,8 mld lat temu.

Pod powierzchni�
pradawnych ocean�w

trwa rewolucja.

Sze�� prostych pierwiastk�w,
w tym wod�r z Wielkiego Wybuchu,

stworzone przez gwiazdy
tlen, w�giel i azot,

po��czy�y si�,
tworz�c kluczowe substancje,

z kt�rych narodzi si�
wszystko, co �ywe, tak�e my.

Najbardziej niezwyk�e jest DNA.

W jego spiralach skrywaj� si�
tajemne kody wszelkiego �ycia.

700 tys. lat po powstaniu Ziemi

zaczyna si� na niej �ycie.

Stajemy nie na barkach gigant�w,

ale mikroskopijnych bakterii.

Ludzie s� egocentrykami.
Uwa�amy si� za w�adc�w �wiata,

tymczasem zjawili�my si�
na nim bardzo p�no.

Zanim pojawi�y si� zwierz�ta,
�wiatem rz�dzi�y bakterie.

Wydaje nam si�,

�e zepchn�li�my bakterie
na absolutny margines.

Gdyby tak by�o,
wszyscy byliby�my martwi.

Mam w sobie
ca�e zoo z bakteriami.

W ka�dym z nas

mieszka wi�cej bakterii,
ni� jest na �wiecie ludzi.

Przez miliardy lat

takie mikroby b�d�
jedynymi mieszka�cami Ziemi.

Tak jak m�ody wszech�wiat,

pierwsze �ycie jest niewielkie, proste
i stoj� przed nim wielkie mo�liwo�ci.

Tajemnica jego przemiany

w r�ne formy �ycia,
jakie obserwujemy dzisiaj,

ma swe �r�d�o u pocz�tk�w czasu.

Jak ju� widzieli�my,

ca�a istniej�ca energia powsta�a
podczas Wielkiego Wybuchu.

Ka�da istota musi z niej
czerpa�, aby prze�y�.

lm wi�cej energii zagarniemy,
im lepiej j�wykorzystamy,

tym bardziej mo�emy si� rozwin��.

Prawie ca�a
przeznaczona nam energia,

dociera do nas
za po�rednictwem S�o�ca.

2,5 mld lat temu

pewna wyj�tkowa bakteria

znajduje spos�b wykorzystania
energii s�onecznej do �ycia.

Tworzy przy tym

najwa�niejszy produkt uboczny
w historii �wiata,

tlen.

Tlen ju� wkr�tce
odmieni nasz �wiat,

ale najpierw ma jeszcze
wa�n� rol� do spe�nienia.

Pradawne oceany
pe�ne s� cz�steczek �elaza,

a przecie� wiemy, co si� dzieje,
gdy tlen styka si� z �elazem.

Mamy ma�� bakteri�,
kt�ra tworzy moleku�� tlenu

i stykaj�c si� z �elazem,
powoduje jego rdzewienie.

Zardzewia�e �elazo
gromadzi si� na dnie wody.

Miliardy lat p�niej
te ogromne z�o�a wynurz� si�,

staj�c si� g��wnymi �r�d�ami
�elaza i stali.

Dzi�ki tym z�o�om

mo�liwa b�dzie
rewolucja przemys�owa.

W ten spos�b Most Brookli�ski

oraz inne pomniki czas�w
rewolucji przemys�owej

bezpo�rednio wi��� si�
z pierwszymi �ywymi istotami na Ziemi.

Gdy w wodzie nie ma ju� �elaza,

pradawne bakterie
przyst�puj� do kolejnej misji.

Wytwarzaj� tyle tlenu,

�e wydostaje si� on z wody
i przedostaje do atmosfery.

Od tej chwili Ziemia
zaczyna si� odr�nia�

od innych planet
Uk�adu S�onecznego.

�ycie wykonuje
ogromny skok naprz�d.

Cz�� bakterii przystosowuje si�
do wykorzystywania tlenu.

Ka�dy nasz oddech to rytua�
maj�cy sw�j pocz�tek 2,5 mld lat temu.

To, co si� sprawdza,

nie zmienia si�
przez miliardy lat.

Tlen wszystko odmienia.

Opanowuj�c jego moc,

�ycie zyskuje lepszy spos�b
zdobywania energii.

20 razy efektywniejszy
od dotychczasowych.

Wykorzystanie tej energii

doprowadzi w ko�cu
do naszych narodzin.

W ci�gu nast�pnych 2 mld lat �ycie
staje si� coraz bardziej z�o�one.

Niebo przybiera b��kitny kolor,

podobnie jak wody,
w kt�rych si� odbija.

Pojawiaj� si� ogromne kontynenty.

Ziemia zaczyna przypomina� planet�,
kt�r� nazywamy dzi� domem.

550 MLN LAT TEMU

550 mln lat temu,

4 mld lat po narodzinach Ziemi,

poziom tlenu w atmosferze

si�ga nawet 1 3 procent.

We�cie g��boki wdech,

bo rozw�j �ycia na Ziemi
ruszy zaraz z kopyta.

Oto eksplozja kambtyjska, biologiczny
odpowiednik Wielkiego Wybuchu.

Pojawiaj� si� wi�ksze
i bardziej z�o�one istoty.

To wszystko zas�uga tlenu.

W ci�gu tych
niesamowitych 30 mln lat

powstaje wi�kszo��
typ�w zwierz�t.

500 mln lat temu
pojawiaj� si� pierwsze ryby kostne.

To nasi bezpo�redni przodkowie.

Cho� nie s� do nas podobni,

to z ich linii rodowej
wywodz� si� nasze cia�a,

z kr�gos�upem i jam� ustn�
ze szcz�k� oraz z�bami.

Wiele zawdzi�czamy
naszym rybim przodkom.

Wszystkie kr�gowce

s� tak naprawd�
wersj� rozwojow� dawnych ryb.

Przez pierwsze 4 mld lat
istnienia Ziemi

ro�liny i zwierz�ta
nie wynurza�y si� z wody.

Ale zaczyna si� to zmienia�.

Wraz z tlenem pojawia si�
pow�oka ozonowa,

chroni�ca nas przed
gro�nym promieniowaniem.

Pierwszy ruch wykonuj� ro�liny.

Oko�o 400 mln lat temu
przychodzi kolej na zwierz�ta.

Pierwsze z wody wychodz� p�azy,

do kt�rych potomk�w nale�ymy.

Najbardziej niesamowitym
momentem w ewolucji zwierz�t

jest ten, w kt�rym pierwszy p�az

wychodzi z oceanu na l�d

i zaczyna oddycha�.

Nasz pra-pra-pra-
pra-pra-pradziadek

wychodzi z wody
i widzi ten fantastyczny �wiat.

My�li sobie:
"Hej! Ja tu mog� �y�.

"Drzewa, owady,

"b�dzie co je��. Poradz� sobie".

W ko�cu ludzko��
podbije ca�� Ziemi�.

Ale najpierw

nasi przodkowie musz� przeci��
wi�zy ��cz�ce ich z wod�.

Chodzi o rozmna�anie.

Podobnie jak wsp�czesne �aby,

sk�adaj� galaretowate jaja,
kt�re na l�dzie wysychaj�.

Wreszcie cz�� p�az�w
ten problem rozwi�zuje.

Zaczynaj� sk�ada� jaja ze skorup�,

kt�ra zatrzymuje wilgo� wewn�trz.

Dzi�ki temu rozpoczyna si�

ewolucja p�az�w w gady.

Nawet w odleg�o�ci
1 000 km od oceanu

wjaju nadal by�a woda
i wykluwa�a si� z niego �ywa istota.

To by�o kluczowe.

Ostatnie wi�zy z oceanem
zostaj� przeci�te.

Mo�emy przyst�pi�
do kolonizacji l�du.

300 MLN LAT TEMU

300 mln lat temu na rozleg�ych
tropikalnych bagnach kwitnie �ycie.

Ziemia szykuje tam
nie lada niespodziank�.

Umieraj�ce ro�liny

zostaj� przysypane,
sprasowane i "ugotowane".

Energia Wielkiego Wybuchu,

przekazana za po�rednictwem S�o�ca
ziemskim ro�linom,

spoczywa teraz pod ziemi�
pod postaci�w�gla,

do kt�rego dost�p ludzko�� uzyska
wiele milion�w lat p�niej.

250 MLN LAT TEMU

250 mln lat temu

rozpoczyna si� apokalipsa.

Najwi�ksze nat�enie aktywno�ci
wulkanicznej od wczesnych dni planety.

Atmosfer� wype�nia
dwutlenek w�gla.

Rozw�j gatunk�w powsta�ych
podczas eksplozji kambtyjskiej

zostaje powstrzymany.

Podczas tzw. wymierania permskiego,
najgorszego tego typu

zdarzenia w historii,
ginie ponad 70% wszystkich gatunk�w.

Zag�ada to poj�cie, kt�re w historii
Ziemi powtarza si� wielokrotnie.

W ci�gu ostatnich 500 mln lat,
pot�ne kataklizmy

pi�ciokrotnie wyniszcza�y
dominuj�ce na Ziemi gatunki.

Wskutek takich przetasowa� znaczenie
zyskiwa�y coraz to nowe istoty.

Takie jak dinozaury,

kt�re b�d�w�ada� Ziemi�
przez nast�pnych 1 60 mln lat.

W tym okresie pojawiaj� si�
pierwsze lasy,

a grawitacja Ksi�yca
po ponad 4 mld lat

ustala wreszcie d�ugo��
ziemskiego dnia na 24 godziny.

Na pocz�tku ery dinozaur�w

kontynenty stanowi�jedn� ca�o��,

tworz�c superkontynent
zwany Pange�.

W ko�cu zaczynaj� si� rozdziela�.

Afryka oddziela si�
od Ameryki Po�udniowej.

Tworzy si� rozleg�y
Ocean Atlantycki,

jedna z najwa�niejszych barier
w historii ludzko�ci,

przepa�� oddzielaj�ca
stary �wiat od nowego.

Niekwestionowanymi gwiazdami
ery dinozaur�w

s� zwierz�ta takie jak
triceratops czy tyranozaur.

Jednak wok� nich kr�c� si�
inne wa�ne istoty.

Naszymi przodkami z tamtego okresu

by�y przypominaj�ce tyj�wk� ssaki,

otoczone przez gadzich �an�w.

Ssaki by�y w�wczas na marginesie.

Wykradali�my jaja dinozaur�w,
starali�my si� jako� przetrwa�.

Dinozaury powstrzymywa�y nasz rozw�j.

Najkr�tszym podsumowaniem
trwaj�cej 1 60 mln lat

historii dinozaur�w mo�e by� zdanie,
�e to my przegrali�my!

Ssaki przegra�y.

Nie byli�my wi�ksi od kota.

Przez 1 60 mln lat
�rednie, du�e i ogromne zwierz�ta

to by�y wy��cznie dinozaury!

Po�o�y�y nas na �opatki.

Nadchodzi jednak
kolejne przetasowanie.

65 mln lat temu
w Ziemi� uderza

obiekt o promieniu 1 0 km,

najprawdopodobniej asteroida.

S�o�ce zas�ania chmura py�u.

Drastycznie spada temperatura.

Wymieraj�wszystkie l�dowe istoty
o wadze ponad 20 kg.

Rz�dy dinozaur�w dobiegaj� ko�ca.

Najwi�kszym prezentem od dinozaur�w
by�o ich wygini�cie,

dzi�ki kt�remu na znaczeniu
zyska�y wreszcie ssaki.

Nied�ugo po znikni�ciu dinozaur�w

pojawiaj� si� pierwsze
ssaki naczelne.

Tak jak ich p�niejsze odmiany,
w tym tak�e my,

maj� oczy osadzone z przodu g�owy,

umo�liwiaj�ce widzenie stereoskopowe,
i ruchliwe, pi�ciopalczaste ko�czyny.

Maj� po pi�� palc�w, tak jak my,
a wi�c potrafi� chwyta�.

lnne zwierz�ta

maj� ograniczon� zdolno�� chwytania

i manipulowania obiektami.

50 mln lat temu
nasi przodkowie

rozwijaj� si� na planecie,
kt�ra si� ociepla.

Jest tak gor�co,
�e bieguny porasta d�ungla.

Kontynenty si� przesuwaj�.

Obie Ameryki i Afryka
nabra�y ju� prawie obecnego kszta�tu.

W p�nocnej Afryce

obecny Egipt znajduje si�
pod powierzchni� morza.

Na dnie tych w�d
�yj� skorupiaki zwane numulitami.

lch sk�adaj�ce si�
z wapnia i w�gla skorupy

zalegaj� na morskim dnie
przez miliony lat,

tworz�c ska�� osadow�
zwan�wapieniem,

kt�ry zostanie wykorzystany
do budowy piramid.

Gdy przyjrze� si�
piramidom z bliska,

wida�, �e te licz�ce sobie
4 tys. lat monumenty,

wykonane s� ze szcz�tk�w
skorupiak�w sprzed 50 mln lat.

1 0 MLN LAT TEMU

1 0 mln lat temu

Ziemia jest ju� planet�
podobn� do naszej.

Rzeka Kolorado
rze�bi Wielki Kanion.

Wypi�trzy�y si� pasma g�rskie,
mi�dzy innymi Himalaje.

S� tak wysokie,
�e wp�ywaj� na pogod�,

staj�c si� zapowiedzi�
nadchodz�cego och�odzenia.

Przesmyk Panamski ��czy
Ameryk� P�nocn� i Po�udniow�,

oddzielaj�c Atlantyk od Pacyfiku.

Zak��ca pr�dy oceaniczne,

jeszcze silniej pchaj�c �wiat
ku epoce lodowej.

Temperatury spadaj�,

wi�c naczelne
trzymaj� si� tropik�w.

Nadchodzi jednak nowa istota,
kt�ra zagrozi ich przetrwaniu.

7 MLN LAT TEMU

7 mln lat temu.

Nasi przodkowie, naczelne,
�yj� spokojnie na drzewach.

Jednak wkr�tce ich okolica
stanie si� celem ataku.

Naje�d�ca b�dzie mie� r�wnie
wielki wp�yw na histori� ludzko�ci,

co inni mieszka�cy Ziemi.

Jednym z najwa�niejszych czynnik�w,

kt�re doprowadzi�y
do naszego powstania,

jest pojawienie si� trawy.

��ki pojawi�y si� prawie
r�wnocze�nie na ca�ym �wiecie.

Afryka�skie sawanny,

eurazjatyckie stepy,

prerie Ameryki P�nocnej,

rozleg�e ��ki Argentyny.

Wszystkie pojawi�y si�
w tym samym czasie.

W Afryce Wschodniej trawa atakuje
tradycyjne le�ne �rodowisko

naszych ma�pich przodk�w,

kt�rzy musz� przystosowa� si�
do otoczenia,

gdzie jest mniej drzew
i wi�ksze odst�py mi�dzy nimi.

Ma�py dostrzega�y, �e na drzewach
jest ich coraz wi�cej,

a po�ywienia nie przybywa,

co sk�ania�o je

do poszukiwania jedzenia

gdzie� za ��k�.

Wyj�ciem z tej sytuacji
mog�o by� tylko

poszukiwanie �r�de� po�ywienia

na samej ��ce.

Cz�� ma�p przenosi si� w to nowe,
nietkni�te �rodowisko.

To teren, na kt�rym lepiej radz� sobie
naczelne poruszaj�ce si� na 2 nogach,

unosz�ce g�ow� ponad wysok� traw�,
by wypatrywa� drapie�nik�w.

Poruszanie si� na dw�ch nogach
to ogromny krok naprz�d,

bo uwalnia r�ce.

R�ce, kt�re ukszta�tuj�
histori� ludzko�ci.

2,6 MLN LAT TEMU

2,6 mln lat temu.

Wczesne cz�owiekowate

krocz� po ska�ach
wype�nionych krzemem.

Powsta�y wj�drach gwiazd
miliardy lat wcze�niej krzem

to drugi najcz�ciej wyst�puj�cy
pierwiastek w skorupie ziemskiej.

Jedn� z jego cech jest
mo�liwo�� ��czenia si� z tlenem

i formowania kryszta��w,
a na dalszym etapie ska�,

kt�re mo�na ob�upywa� i kszta�towa�,
nie roztrzaskuj�c ich.

2,6 mln lat temu
cz�owiekowate zacz�y

rozbija� krzemiany,
otrzymuj�c ostre kraw�dzie.

Ludzie korzystali z nich
przez miliony lat.

Kamie� z ostr� kraw�dzi�

m�g� s�u�y� za m�otek

lub prymitywny n�.

Niewielka modyfikacja
zwyk�ego kamienia

pozwala�a wykonywa�
tysi�ce nowych czynno�ci.

Dzi�ki tej zdobyczy

nasi przodkowie przetrwali
i w ko�cu stali si� nami.

Krzem daje pocz�tek
pierwszej rewolucji technologicznej,

epoce kamienia.

Wiele milion�w lat p�niej

umo�liwi nadej�cie

r�wnie wa�nej rewolucji.

Kolejny skok
ku pe�ni cz�owiecze�stwa

zwi�zany jest z ma�o znanym
sekretem naszej planety.

We wszech�wiecie

tylko Ziemia posiada
rzadk�, wyj�tkow� moc.

Spo�r�d planet i ksi�yc�w
Uk�adu S�onecznego

tylko na Ziemi mo�na
podtrzyma� ogie�.

Na innych planetach
wyst�puj� b�yskawice i lawa,

ale tylko na Ziemi
mamy dwie rzeczy,

bez kt�rych nie zap�onie ogie�.

Poka�ny zapas paliwa
pod postaci� ro�lin i drzew

oraz atmosfer� z tlenem
do podtrzymywania p�omieni.

Gdyby nie ogie�,
ludzko�� by nie przetrwa�a.

"Homo sapiens"
stworzy� �wiat przy pomocy ognia.

800 tys. lat temu nasi przodkowie
mieli ju� ogie� pod kontrol�.

To umiej�tno�� ��cz�ca nas
z samym pocz�tkiem �wiata.

Pami�tajmy, �e ca�a energia
powsta�a w Wielkim Wybuchu,

i �e wszystko, co �yje,
walczy o dost�p do niej.

U�y� ognia do gotowania

to jak mie� dodatkowy �o��dek,

wytwarzaj�cy wi�cej kalorii
i daj�cy wi�cej energii,

co z kolei wi��e si� z mo�liwo�ci�
posiadania wi�kszego m�zgu.

Ogie� przyspiesza tak�e
rozw�j technologiczny.

Wkr�tce u�yjemy go
do wytwarzania naczy� z gliny,

broni z metalu,

energii parowej z wody.

Bez ognia nie mo�e dzia�a�
silnik o spalaniu wewn�trznym.

Bez ognia nie ma metalu

ani gumy.

Przed istotami,
kt�re potrafi� z niego korzysta�,

otwiera mas� mo�liwo�ci.

200 TYS. LAT TEMU

200 tys. lat temu.

W pe�ni rozwin�� si� ju�
wsp�czesny cz�owiek.

Pojawi�a si� u niego krta�,

mieszcz�ca si� wysoko w gardle.

Mo�liwe staje si� wydawanie
skomplikowanych d�wi�k�w.

Zaczynamy m�wi�.

Mo�liwe staje si�
przekazywanie informacji

mi�dzy pojedynczymi osobnikami
i z pokolenia na pokolenie.

Ludzie zyskuj� przewag�

nad ca�� reszt� ziemskich istot.

Mo�esz oznajmi�: "Dziadek
powiedzia�, �e nie by�o s�oni,

"wi�c polowali�my na zebry".

"Kuzyn ciotki
znalaz� �r�d�o wody

"na drugim brzegu rzeki".

Wszyscy rozumiemy,

o czym m�wili

i co znale�li.

Dzi�ki mowie ludzie nie byli ju�
samodzielnymi komputerami,

ale sieci� komputerow�
ze wsp�lnym bankiem danych.

Nie musieli opiera� si�
tylko na w�asnej wiedzy.

Mogli czerpa� z do�wiadcze�

innych os�b.

To ogromna przewaga.

Cecha wy��cznie ludzka.

Jako gatunek,
ludzie stali si� du�o sprytniejsi.

Globalna szachownica jest ju� gotowa.
Pora zacz�� rozgrywk�.

1 00 tys. lat temu
cz�owiek mo�e ruszy� w drog�.

Mamy sprawne d�onie
i prymitywne narz�dzia.

Potrafimy komunikowa� si�
i kontrolowa� ogie�.

Po wielu milionach lat
mo�emy wreszcie wyruszy�

z naszego afryka�skiego domu.

Przesuwaj�ce si� kontynenty
po��czy�y Afryk� z Eurazj�,

tworz�c ogromn� mas� l�dow�
zwan� Eurafrazj�.

53 mln kilometr�w kwadratowych,

ponad dwa razy wi�cej
ni� powierzchnia ca�ego Ksi�yca.

Oznacza�o to,

�e ponad po�owa powierzchni Ziemi
by�a dost�pna drog� l�dow�.

Rozprzestrzenienie si� ludzko�ci
mia�o prze�omowe znaczenie.

Jeste�my jednymi
z niewielu naczelnych,

kt�rzy �yj� na kilku
kontynentach jednocze�nie.

Co za tym idzie,
bardziej od innych naczelnych

jeste�my uodpornieni na czynniki,
kt�re doprowadzi�y

do wygini�cia du�ych ssak�w.

Rozproszenie zabezpiecza nas
przed wygini�ciem.

l w�a�nie gdy �wiat zaczyna si�
przed ludzko�ci� otwiera�,

zwraca si� przeciw nam Ziemia.

Rozpoczyna si� epoka lodowa.

Planeta podda nas
najwi�kszej jak dot�d pr�bie.

50 tys. lat temu lodowce bieguna
p�nocnego zaczynaj� si� rozrasta�.

Tymczasem trwa
podb�j Ziemi przez ludzi,

kt�rzy docieraj� do Chin i Australii.

30 tys. lat temu "homo sapiens"
zjawiaj� si� w Europie.

20 tys. temu, w szczytowym
momencie epoki lodowej,

cz�owiek dociera do lodowatej tundry
p�nocno-wschodniej Syberii.

Pomimo ci�kich warunk�w

ludzko�� przetrwa�a
i rozwin�a kolejne umiej�tno�ci.

Wskaz�wek dostarczaj� te symbole.

Wykonali�my skok
w sensie intelektualnym.

Nie my�limy ju� tylko o tym,
co tu i teraz,

o tym, co niezb�dne do prze�ycia.

Do czynienia z cz�owiekiem

mamy dopiero w�wczas,

gdy posi�dzie on zdolno��
my�lenia symbolicznego.

Gdy w rysunku krowy

ka�dy dostrze�e krow�.

Dopiero wtedy mo�emy powiedzie�,

�e mamy do czynienia z cz�owiekiem.

lstot�, kt�ra my�li tak jak my

i widzi �wiat w ten sam spos�b.

Od tej chwili

historia ludzko�ci r�ni si�

od historii innych gatunk�w.

Zamarzni�te s� ogromne ilo�ci wody.

Poziom w�d spada o 1 00-1 50 metr�w.

Ludzko�� mo�e si�
dalej rozprzestrzenia�.

Mostem l�dowym Beringa przechodzimy
z Syberii do Ameryki P�nocnej.

Opowiadamy histori� �wiata
w ci�gu dw�ch godzin.

Min�a godzina, a mamy ju�
za sob� ponad 1 3 mld lat.

Na Ziemi w ko�cu pojawi� si� cz�owiek,

rozpoczynaj�c podb�j planety.

W�szcie historia ludzko�ci
mo�e si� naprawd� rozpocz��.

Nasza historia �wiata zacz�a si�
w momencie Wielkiego Wybuchu.

W ci�gu godziny om�wili�my
okres o d�ugo�ci blisko 14 mld lat.

Teraz, gdy g��wnym bohaterem
tej opowie�ci staje si� cz�owiek,

warto zauwa�y�,

jak niewielki fragment historii
jest z nim zwi�zany.

Dla u�atwienia za��my,

�e te 14 mld lat historii

to tak naprawd� 14 lat.

W tej skali Ziemia istnia�aby
tylko przez pi�� ostatnich lat.

Przez 1/3 czasu
istnienia wszech�wiata.

Du�e, skomplikowane istoty
rozwin�yby si� 7 miesi�cy temu.

Dinozaury wygin�yby
ledwie 3 tygodnie temu.

Historia cz�owieka trwa�aby

przez ostatnie trzy minuty.

Spo�ecze�stwa industrialne

powsta�yby 6 sekund temu.

Wida� z tego,
�e cz�owiek istnieje

zaledwie przez u�amek
historii wszech�wiata.

Ludzko�� miliardy lat czeka�a
na sw�j moment,

podczas gdy gwiazdy
i zmieniaj�ca si� Ziemia

powoli porz�dkowa�y pierwiastki
w taki spos�b,

by wreszcie m�g� zaistnie� cz�owiek.

1 2 TYS. LAT TEMU

Rok 1 0 000 p.n.e.

Nieca�e 1 00 tys. lat
po wyj�ciu z Afryki

cz�owiek dociera
do Ameryki Po�udniowej.

Ludzie stawili czo�o
epoce lodowej

i zamiast wygin��,

przystosowali si�, stali si�
jeszcze bardziej inteligentni.

Wreszcie skolonizowali
ca�� planet�.

Od wybrze�y po g�rskie szcz�,

od tundry po pustynie.

Ludzie s�wsz�dzie.

Nasi najbli�si �yj�cy przodkowie,
szympansy, mieszkaj�w tropikach.

Tylko w tropikach.

A ludzie skolonizowali
ca�� planet�.

Lodowe mosty pozwoli�y cz�owiekowi
rozprzestrzeni� si� po �wiecie,

ale l�d zaczyna si� topi�
i poziom w�d zn�w ro�nie.

Ludzie zostaj� uwi�zieni
na dw�ch odseparowanych p�kulach.

Ka�da z grup
musi radzi� sobie sama.

Cofaj�ce si� lodowce rze�bi�

jeziora, rzeki i zatoki.

Pojawia si� znana nam
mapa �wiata.

W Afryce

silne opady powoduj� rozlanie si� w�d
Jeziora Wiktorii i Jeziora Alberta.

Powstaje Nil.

W Eurazji te� pojawiaj� si� rzeki.

Tygrys i Eufrat w Mezopotamii,
czyli obecnym lraku.

lndus w obecnym Pakistanie,
Huang He i Jangcy w Chinach.

Te doliny rzeczne
odegraj� ogromn� rol�

w historii ludzko�ci

po cofni�ciu si� l�dolodu.

To na �yznych glebach
wzd�u� tych rzek

zasiane zostan�
pierwsze ziarna cywilizacji.

Wraz ze wzrostem temperatury
po epoce lodowej

przybywa ro�lin i zwierz�t,

a cz�owiek mo�e wreszcie
osi��� wjednym miejscu.

Powstaj� pierwsze osady.

Przybywa ludzi.

Wszystkich trzeba wykarmi�,
a to wymaga pomys�owo�ci.

Musieli zdobywa�

wi�cej po�ywienia.

Pewne odkrycie odmienia planet�
i drog�, po kt�rej kroczy cz�owiek.

Uczymy si� sadzi� nasiona.

S� to nasiona pochodz�ce
z tych samych ro�lin,

kt�re wiele milion�w lat wcze�niej
wywo�a�y ewolucj� ma�py w cz�owieka.

Chodzi o traw�, przemilczan�
bohaterk� historii ludzko�ci.

Nasionko trawy jest zbyt ma�e,

�eby si� nim wy�ywi�.

Lepiej zapolowa� na bizona.

Przez tysi�ce lat
trawy by�y ignorowane

przez ludy zbieracko-�owieckie,
by w ko�cu sta� si�

najwa�niejszymi uprawami.

Ludzie zwr�cili si� ku nim,
gdy nie mieli ju� innego wyj�cia.

Jednym z najbardziej znanych
gatunk�w trawy

jest trzcina cukrowa.

Opr�cz tego
pszenica, �yto, j�czmie�.

Do traw nale��wszystkie zbo�a.

A wi�c to nie tylko
pi�kny, zielony trawnik,

symbol sukcesu ka�dego
przedstawiciela klasy �redniej.

To tak�e ro�lina uprawna,
na kt�rej opiera si� cywilizacja.

To nasze podstawowe �r�d�o kalorii.

l zn�w wracamy
do Wielkiego Wybuchu.

Centralnym elementem naszej opowie�ci
jest rywalizacja o energi�

powsta�� u pocz�tk�w czasu.

Tlen da� nam przewag�,

a ogie� pozwoli�
przyswaja� wi�cej kalorii.

Przej�cie na rolnictwo
to kolejna energetyczna rewolucja.

Przedstawiciel ludu
zbieracko-�owieckiego

potrzebowa�
1 5 km kwadratowych terenu,

aby pozyska� do�� energii
w postaci ro�lin i mi�sa.

Rolnik wykorzystuje
energi� s�oneczn� tak efektywnie,

�e do zaspokojenia swoich potrzeb
wystarczy mu 1 50 m kwadratowych.

Podczas ocieplenia po epoce lodowej
rolnictwo przyjmuje si�

w kilku miejscach na Ziemi.

W staro�ytnym �wiecie

miejscem o najwi�kszym
nagromadzeniu ro�lin i zwierz�t,

kt�re mo�na udomowi�,

jest tzw. �yzny P�ksi�yc
na Bliskim Wschodzie.

Na Bliskim Wschodzie
mamy niesamowite nagromadzenie

gatunk�w podatnych na udomowienie,

zar�wno w�r�d ro�lin, jak i zwierz�t.

Ze zwierz�t b�dzie to
byd�o, �winie, owce i kozy.

Z ro�lin dwie odmiany pszenicy,
�yto, j�czmie�, soczewica, figi.

Wszystko to w tym
niewielkim zak�tku globu.

W przeciwie�stwie do P�ksi�yca
i reszty Eurafrazji,

w Afryce Subsahatyjskiej
i obu Amerykach

gatunk�w nadaj�cych si�
do udomowienia jest niewiele.

To decyduj�ca r�nica.

Ludy z �atwiejszym dost�pem
do ro�lin i zwierz�t

stan� si� pot�niejsze

i zyskaj� ogromn� przewag�
w wy�cigu do wsp�czesno�ci.

Zwierz�ciem,
kt�re temu, kto je ujarzmi,

daje niezr�wnan� przewag�,
jest ko�.

Niewielu wie, �e konie
pojawi�y si� najpierw w Amerykach

i wygin�y tam razem
z innymi du�ymi ssakami

oko�o roku 1 0 000 p.n.e.

W epoce lodowej w Ameryce Pn.
�y�y co najmniej trzy gatunki koni,

niekt�re ma�e jak kucyki,
inne wielkie jak Clydesdale.

Egzystowa�y tam
przez 40 mln lat.

By�y cz�ci� historii,
a p�niej nagle znikn�y.

Ci potencjalni sojusznicy wygin�li,

nim mogli z nich skorzysta�
pierwsi mieszka�cy Ameryki Pn.

Na szcz�cie zanim to si� sta�o

du�a liczba koni zd��y�a przej��
przez lodowy most Beringa

i rozprzestrzeni�a si�
po ��kach oraz stepach

centralnej Eurazji.

Ta cudowna ucieczka wywa�a
ogromny wp�yw na histori� ludzko�ci.

Oko�o roku 4000 p.n.e.

w�drowne plemiona Azji �rodkowej
nauczy�y si� oswaja� konie.

Udomowione konie b�d�
wykorzystywane w ca�ej Eurazji,

pchaj�c naprz�d wszystkie dziedziny,
od metod pracy po sztuk� wojenn�.

Nie ma drugiego zwierz�cia,
kt�re mia�oby taki wp�yw

na rozw�j ludzko�ci.

Historia zatoczy�a ko�o,
gdy 5 tys. lat p�niej

Krzysztof Kolumb
przywi�z� ze sob� konie

podczas drugiej wyprawy do Ameryk.

By�y to pierwsze konie
na ameryka�skiej ziemi

od czasu zag�ady ich przodk�w
1 0 tys. lat wcze�niej.

6 TYS. LAT TEMU

6 tys. lat temu
udomowienie zwierz�t i ro�lin

da�o pocz�tek kolejnej fazie
historii ludzko�ci.

Podobnie jak w przypadku gwiazd
powstaj�cych z nagromadzenia py�u,

w miejscach takich jak Sumer,
le��cy w cz�ci �yznego P�ksi�yca

zwanej Mezopotami�,
gromadz� si� ludzie,

powstaj� centra w�adzy

i rozwoju.

W roku 3000 p.n.e.

niekt�re z tych sumetyjskich osad
zas�uguj� na miano pierwszych miast.

Jedno z nich, Uruk,
liczy oko�o 50 tys. mieszka�c�w,

st�oczonych na obszarze
1 ,5 km kwadratowego.

To g�sto�� zaludnienia por�wnywalna
z dzisiejszym Nowym Jorkiem.

Ludzie nauczyli si�
tak skutecznie

czerpa� energi� z ziemi,
�e obszarjaki dot�d

wy�ywi�by jednego przedstawiciela
ludu zbieracko-�owieckiego,

teraz mo�e wy�ywi� tysi�ce.

Ale zmiana diety
poci�ga za sob� now� zale�no��.

Po przej�ciu na rolnictwo

80-90% spo�ywanych kalorii

pochodzi z 1 -2 gatunk�w.

Na Bliskim Wschodzie
by�y to pszenica i j�czmie�.

A pszenica i j�czmie�

dojrzewaj�w tym samym czasie.

Trzeba je zbiera�
o tej samej porze roku.

Za jednym zamachem otrzymujemy
zapas �ywno�ci na 1 2 miesi�cy.

To jakby dostawa�
pensj� raz do roku.

Trzeba planowa�,

bo je�li urodzaj nie dopisze,
b�dziesz g�odowa�.

l to przez 1 2 miesi�cy.

W tych pierwszych miastach
licz� si� tylko zbiory.

Aby je �ledzi�,

nasi przodkowie wymy�lili pismo.

Aby je chroni�, powo�ali armie.

Aby nimi administrowa�,
wymy�lili polityk�.

Je�li mieszkaj� razem
setki czy tysi�ce ludzi,

trudno w ka�dej sprawie

pyta� ich o zdanie.

Potrzebny jest rz�d.

Jaka� forma politycznej
i spo�ecznej hierarchii.

Sadzenie nasion wprowadzi�o
cz�owieka na now� drog�.

Osady zmieni�y si� w miasta.

Aby wykona� kolejny krok
i z miast stworzy� cywilizacj�,

potrzebna b�dzie pomoc
zaskakuj�cego stworzenia.

5 TYS. LAT TEMU

5 tys. lat temu,

po trwaj�cej ponad
1 00 tys. lat w�dr�wce,

ludzko�� zacz�a si� osiedla�.

Gromadzimy si� nad rzekami,
wzd�u� Tygrysu i Eufratu,

nad Nilem oraz lndusem,

nad Huang He i Jangcy.

Lada chwila
narodz� si� cywilizacje.

Najpierwjednak wszystkie musz�
opanowa� pewn� umiej�tno�� - handel.

lm wi�cej d�br wymieniaj�,
im wi�cej ucz� si� od innych,

tym szybciej si� rozwijaj�.

Wydaje si�, �e handel
i komunikacja na du�e dystanse,

to warunki konieczne
do narodzin

miejskiej cywilizacji,
jak� znamy obecnie.

Okazuje si�,
�e pierwsze cywilizacje opieraj� si�

na grzbiecie zwierz�cia

ciesz�cego si� dzi� marn� reputacj�.
Chodzi o os�a.

O�le karawany to odpowiedniki
wsp�czesnych autostrad

i szybkiego internetu.

lch szlaki po�o�� fundamenty
wsp�czesnego �wiata.

KANAAN

Przewo�� nie tylko drewno i br�z,
ale tak�e idee i opowie�ci.

EGlPT

��cz� ze sob�

opisane w Biblii cywilizacje.

Szlaki karawan zbiegaj� si�
w Zatoce Perskiej,

sk�d odp�ywaj� statki
wioz�ce towary do lndii.

Ta wymiana

kulturalna i towarowa

by�a zal��kiem globalizacji.

Wsp�czesny �wiat
funkcjonuje bardzo podobnie.

Tak jak pierwsze cywilizacje,
handlujemy i tworzymy sieci.

Sieci tworz� centralne o�rodki,

kt�re ogromnie zyskuj� na znaczeniu.

llo�� przep�ywaj�cych
przez takie regiony towar�w i idei

przek�ada si� bezpo�rednio

na jego wp�ywy i presti�.

W roku 2000 p.n.e. zamiast
skromnych chat, ludzie budowali ju�

pot�ne monumenty.

W Afryce, na brzegach Nilu,
powstaj� piramidy.

W staro�ytnej Brytanii
rozpoczyna si� budowa Stonehenge.

W Sumerii ku niebu
pn� si� wie�e �wi�tynne

zwane zigguratami.

Spoiwo wi���ce materia�,

z kt�rego s�wznoszone,

pochodzi z w�d Eufratu.

To bitumin, obecnie wykorzystywany
w charakterze asfaltu.

To pierwszy produkt ropopochodny
wykorzystywany przez cz�owieka.

Jest wysoko ceniony,

w przeciwie�stwie do wyst�puj�cej
wraz z nim wodnistej substancji,

kt�ra sprawia same k�opoty,

bo �atwo si� zapala.

Staro�ytni nazywaj�j� naft�.
My - benzyn�.

To pierwsze dowody istnienia
rozleg�ych p�l naftowych,

kt�re kolebk� cywilizacji
zamieni� kiedy�

w �r�d�o bogactwa
i wiecznych spor�w.

Spu�cizna tych pierwszych cywilizacji

ujawnia si� na wiele sposob�w.

Sumetyjski system liczbowy
opiera� si� na liczbie 1 2, a nie 1 0.

Dlatego dni dzielimy
na 1 2-godzinne segmenty,

godziny na 60 minut,
a minuty na 60 sekund.

Prawdopodobnie
to Sumetyjczycy wynale�li ko�o,

co doprowadzi�o do powstania
kolejnej innowacji,

kt�ra odmieni losy ludzko�ci.
Chodzi o rydwan.

Po��czenie wynalezionego
przez Sumetyjczyk�w ko�a

z udomowieniem konia

przez w�drowne plemiona

doprowadzi�o do powstania
gro�nej broni.

Oko�o roku 1 200 p.n.e.

starcie dysponuj�cych
rydwanami cywilizacji

odcina dost�p
do �r�de� miedzi i cyny,

niezb�dnych do produkcji
broni i narz�dzi z br�zu.

Na szcz�cie,

dzi�ki gwiazdom mamy
alternatyw� w postaci �elaza.

Kowale dokonuj�
prze�omowego odkrycia.

Pracuj�c w wy�szych temperaturach,

mog� uwolni� pot�g�
tego starodawnego metalu,

700 razy �atwiej
dost�pnego od miedzi.

To kolejna rewolucja.

Ludzko�� wkracza w epok� �elaza.

Tak oto dotarli�my
do roku 1 000 p.n.e.

Od Wielkiego Wybuchu

przez powstanie Ziemi,
pierwszych istot �ywych i cz�owieka,

po epok� lodow�, gdy ludzko��
rozprzestrzeni�a si� po �wiecie,

by da� si� uwi�zi�
na r�nych kontynentach

i na w�asn� r�k�
walczy� o przetrwanie.

W roku 1 000 p.n.e.
�wiat pozostaje podzielony.

Szlaki handlowe ��cz�ce
wi�kszo�� Eurazji z Afryk� P�nocn�

nie przebi�y si� jeszcze
przez najbardziej suche pustynie

i nie pokona�y rozleg�ych ocean�w.

W miejscach takich jak

Afryka Subsahatyjska i obie Ameryki
nadal �yj� odci�ci ludzie.

Bez ro�lin i zwierz�t,
kt�re mogliby �atwo udomowi�,

zmuszeni s� �y� tak jak dawniej.

2600 TYS. LAT TEMU

Rok 600 p.n.e.

Przyby�a kawaleria.

Ludzie po raz pierwszy
ruszaj� do boju na koniach.

Ju� samo ujarzmienie konia
daje cz�owiekowi ogromn� przewag�.

W po��czeniu z �elazn� broni�
czyni go niepokonanym.

Te nowinki nie tylko poprawiaj�

skuteczno�� w walce.

Umo�liwiaj� te�
powstawanie imperi�w.

500 P.N.E. - lMPERlUM PERSKlE
3,4 MLN KM KWADRATOWYCH

l tak mijaj� kolejne tysi�clecia.

323 P.N.E. - lMPERlUM ALEKSANDRA
3,2 MLN KM KWADRATOWYCH

Dzi�ki rozwojowi technologii
i logistyki imperia si� rozrastaj�.

50 P.N.E. - CHl�SKlE CESARSTWO HAN
3,7 MLN KM KWADRATOWYCH

1 1 7 N.E. - CESARSTWO RZYMSKlE
3 MLN KM KWADRATOWYCH

lch w�adcy kontroluj�
ogromne tereny.

Wraz z rozwojem imperi�w

rozwijaj� si� nowe wierzenia.

Ciekawym zjawiskiem zwi�zanym
z powstawaniem imperi�w

jest idea monoteizmu,

uniwersalnego boga,

kt�ra si� z czasem rozwija.

Pojawia si� judaizm, z kt�rego p�niej
powstanie chrze�cija�stwo oraz islam.

Wy�aniaj� si� tak�e
buddyzm i hinduizm.

Pi�� g��wnych religii ma swe korzenie
w tym niezwyk�ym okresie.

CHl�SKlE CESARSTWO HAN

Cho� imperia si� rozprzestrzeniaj�,
cz�� pot�g pozostaje w izolacji.

Wypi�trzenie Himalaj�w
50 mln lat wcze�niej

odci�o Chiny od reszty �wiata.

Wkr�tce jednak si� to zmieni.

Oko�o roku 1 00 p.n.e.
cesarz chi�ski wysy�a na zach�d pos�a

w poszukiwaniu sojuszy.

Trasa jego podr�y stanie si�
w przysz�o�ci Jedwabnym Szlakiem,

CHl�SKlE CESARSTWO HAN

kt�ry za po�rednictwem
Azji �rodkowej po��czy Chiny

z Cesarstwem Rzymskim.

Chiny do��czy�y do reszty �wiata.

CESARSTWO RZYMSKlE

�aden chi�ski kupiec
nie napotka� nigdy Rzymianina.

Przynajmniej na pocz�tku

funkcjonowania szlaku.

Tymczasem warto�� wymiany
zosta�a zwielokrotniona.

Mi�dzy 1 00 r. p.n.e.
a 200 r. n.e.

mieli�my trzy stulecia
wymiany handlowej i kulturalnej

na skal� dot�d niespotykan�.

Wi�za�o si� to jednak z ukrytymi

niebezpiecze�stwami.

2000 LAT TEMU

Na pocz�tku ery nowo�ytnej
istniej� pot�ne imperia,

a Europ� i Azj� ��czy
rozleg�a sie� szlak�w handlowych.

PA�STWO PART�W

Jednak szlaki handlowe nios� ze sob�
niewidzialne niebezpiecze�stwo.

Choroby.

Ogromne epidemie, przez niekt�rych
obwiniane za upadek Rzymu

i dynastii Han w Chinach.

Dzi�ki tym szlakom
rozprzestrzenia si� tak�e religia.

W 31 2 n.e. cesarz rzymski Konstantyn
przechodzi na chrze�cija�stwo,

toruj�c mu drog� do zaj�cia pozycji
dominuj�cej religii w Europie

i na ca�ym Zachodzie.

Trzy stulecia p�niej powstaje islam,

religia, kt�ra na jaki� czas zjednoczy

terytorium dwa i p� razy wi�ksze
od Cesarstwa Rzymskiego.

Przez nast�pnych 1 000 lat
Arabowie b�d�wprowadza� innowacje,

a globalna sie� handlowa
dotrze w nowe, odleg�e miejsca.

Arabowie rezyduj�
w samym �rodku Eurafrazji.

Arabscy kupcy p�ywaj� do Chin

i docieraj� a� do brzeg�w

Oceanu Atlantyckiego.

S�w samym centrum
�wczesnego �wiata.

Za sukcesami
arabskich kupc�w stoi wielb��d.

Stworzenie, kt�rego przodkowie,
tak jak konie,

uciekli z Ameryki P�nocnej
przez most l�dowy Beringa.

Karawana sze�ciu wielb��d�w
mo�e przewie�� dwie tony �adunku,

czyli dwa razy wi�cej
ni� karawana os��w,

pokonuj�c blisko
1 00 km dziennie.

Dzi�ki wielb��dom powstaj�
szlaki handlowe wiod�ce

przez budz�c� groz� Sahar�,

co prowadzi do powstania
pierwszych pa�stw w Afryce Zachodniej.

Arabscy kupcy transportuj� s�l
z Sahary do Rzymu,

ry� z Azji Wschodniej do lndii,

tajemnice produkcji papieru
z Chin do Europy,

a tak�e niezliczone wynalazki i idee
w r�ne miejsca globu.

Sk�d wzi�y si� cytryny?

Sk�d wzi�a si� kawa?

To zas�uga Arab�w, kt�rzy przywie�li
ogromn� liczb� ro�lin uprawnych

do Europy.

Pomara�cze, cytrusy
pochodz� z po�udniowych Chin,

ale na zach�d dotar�y dopiero
w okresie dominacji Arab�w.

W�och Leonardo Fibonacci
podpatruje arabskich kupc�w

w islamskiej Afryce P�nocnej.

Przejmuje od nich prosty,
lecz pomys�owy system liczbowy,

pochodz�cy z lndii.

Fibonacci spopularyzuje go w Europie

i na ca�ym �wiecie.

Gdy wszyscy zaczn� liczy�
w ten sam spos�b,

wymiana handlowa
ruszy z now� si��.

To dzi�ki Fibonacciemu

praktycznie wszyscy
wsp�cze�ni ludzie

pos�uguj� si�
cyframi arabskimi.

Dzi�ki Arabom rozprzestrzeni si�
jeszcze jeden wynalazek,

kt�ry wp�ynie na histori� ludzko�ci.

Powsta� w Chinach,
oko�o 800 r. n.e.

Chi�ski alchemik poszukuj�cy
wyd�u�aj�cego �ycie eliksiru

wynajduje przypadkiem substancj�,
kt�ra b�yskawicznie zabija.

Miesza w�giel i siark�
z saletr�,

zwi�zkiem potasu, azotu i tlenu.

Z po��czenia tych wytworzonych
w gwiazdach pierwiastk�w

powstaje proch strzelniczy.

Przepis jego powstania
dociera Jedwabnym Szlakiem

do �wiata islamskiego,

gdzie muzu�manie strzelaj� nim z armat
do chrze�cija�skich krzy�owc�w.

Europejczycy przejmuj�wynalazek

i udoskonalaj� opart� na nim bro�.

500 LAT TEMU

Rok 1492.

Na �wiecie �yje 400 mln ludzi,

nadal w dw�ch
oddzielnych skupiskach.

W Amerykach powsta�y cywilizacje
Aztek�w, Maj�w

i lnk�w.

Po drugiej stronie �wiata
po upadku Rzymu

Europa podzieli�a si�
na dziesi�tki ma�ych kraj�w.

W�och Krzysztof Kolumb

wyst�puje o wsparcie
do kolejnych europejskich w�adc�w.

W ko�cu udaje mu si�
przekona� kr�la i kr�low� Hiszpanii

do sfinansowania wyprawy.

Wypraw� Kolumba umo�liwiaj�
dotychczasowe osi�gni�cia ludzko�ci.

Jego okr�ty wyposa�one s�
w tr�jk�tne �agle,

podpatrzone u Arab�w.

Drog� wskazuje
wynaleziony w Chinach kompas,

kt�rego ig�� porusza

pole magnetyczne j�dra planety.

Kolumb szuka
nowej drogi morskiej do lndii,

a tymczasem udaje mu si�

po��czy� ze sob� dwie p�kule.

To wyprawa o ogromnym znaczeniu
nie tylko dla Ameryki,

ale tak�e prze�omowy moment
w historii ca�ej ludzko�ci.

Nic ju� nie b�dzie takie samo.

Koniec epoki lodowej na ponad
1 5 tys. lat odseparowa� od siebie

ludzi �yj�cych
na przeciwnych p�kulach.

Teraz to si� zmieni.

Wyprawa Kolumba
uwa�ana jest za jedno

z najwa�niejszych wydarze�
w historii Ameryki.

Tymczasem mia�a ona
ogromne znaczenie

dla ca�ej ludzko�ci.

Zanim do niej dosz�o,
dwie cz�ci �wiata

by�y odizolowane.

Pokonuj�c Atlantyk,
Kolumb otworzy� drog�

do obu Ameryk,

P�nocnej i Po�udniowej,

z ich wielomilionow� populacj�

i ogromnymi zasobami.

Mieszka�cy Eurazji

zdali sobie spraw�
z istnienia tej cz�ci �wiata.

W pewnym sensie

dot�d mieszka�cy
obu p�kul �yli

jakby na innych planetach.

Sie� szlak�w handlowych

��cz�cych Europ�, Azj� i Afryk�
od tej pory si�ga a� za Atlantyk.

To wydarzenie doprowadzi do powstania
nowych centr�w cywilizacji

i nowych pot�g.

Przez ostatnie 2 tys. lat
Europa nie by�a zbyt wa�na.

Wraz z odkryciami Kolumba
i kolejnych �eglarzy,

Zach�d zaczyna
zyskiwa� na znaczeniu.

To pocz�tek jego dominacji.

Nagle okazuje si�,
�e le�y w samym �rodku

najwi�kszej sieci
wymiany handlowej na �wiecie.

Po �wiecie
rozprzestrzeniaj� si� uprawy,

kt�re by�y dot�d odizolowane.

W Egipcie i Chinach pojawia si�
ameryka�ska kukurydza.

Ziemniaki z And�w
wspaniale przyjmuj� si�

w lrlandii i Rosji.

Zbo�a z �yznego P�ksi�yca

trafiaj� do obu Ameryk.

Nowa �ywno��
to wi�cej kalorii i energii.

W ci�gu 300 lat
od wyprawy Kolumba

liczba ludno�ci na Ziemi podwaja si�,
osi�gaj�c 900 mln.

Tymczasem nier�wno�ci w rozwoju
odseparowanych p�kul

znajduj� tragiczny fina�.

Europejscy konkwistadorzy,

spadkobiercy rolnik�w i hodowc�w
z �yznego P�ksi�yca

oraz kupc�w podr�uj�cych
handlowymi szlakami starego �wiata,

przybywaj� na koniach, z broni� paln�
i chorobami zaka�nymi.

Dochodzi do ludob�jstwa.

W ci�gu kilkuset nast�pnych lat

ginie 95% ludno�ci tubylczej
obu Ameryk.

Z r�k Europejczyk�w i wskutek
przywiezionych przez nich chor�b.

Gdy p�kule zostaj� po��czone,
nic ju� nie mo�e by� tak samo.

We�my cho�by
niesamowit� histori� cukru.

To jedyne �r�d�o "paliwa"
dla naszych m�zg�w,

substancja,
kt�rej z natury po��damy.

Cukier wytwarzany jest g��wnie
z trzciny cukrowej.

Tak wi�c zn�w centraln� rol�
w naszej opowie�ci odgrywa trawa.

Jako pierwsi, 6 tys. lat temu,
uprawiali cukier mieszka�cy Azji.

Europejczycy odkryli go
podczas krucjat na Bliskim Wschodzie

i zabrali ze sob� do domu.

Przypad� im do gustu.

Niestety, nie mieli gdzie
uprawia� trzciny cukrowej.

l wtedy Kolumb odkrywa nowy �wiat.

Hiszpa�skich konkwistador�w

interesuje pocz�tkowo
tylko z�oto i srebro,

ale przede wszystkim
chc� si� dorobi�,

niezale�nie, wjaki spos�b.

Gdy ca�e z�oto i srebro
zostaje zagrabione,

zak�adaj� plantacje
trzciny cukrowej.

Sami nie chc� na nich pracowa�,

wi�c zaczynaj� szuka� si�y roboczej.

Po drugiej stronie Atlantyku
jest miejsce,

gdzie mo�na zaopatrzy� si�
w niewolnik�w.

Z historii niewolnictwa wynika,

�e g��wnym miejscem pracy afryka�skich
niewolnik�w by�y plantacje trzciny.

Tak wi�c historia cukru

wp�yn�a nie tylko na histori�
Bliskiego Wschodu,

ale tak�e krucjat,
podboju Mezoameryki

i w ko�cu na histori� niewolnictwa
w Afryce i obu Amerykach.

300 LAT TEMU

W 1 700 roku rozw�j ludzko�ci
napotyka �cian�.

Wi�kszo�� ludzi
wiedzie proste �ycie,

bli�sze staro�ytno�ci ni� tego,
jak my dzi� �yjemy.

W 1 700 roku wi�kszo�� ludzi
utrzymywa�a si�

z rolnictwa,

z niewielkich gospodarstw rolnych.

Produkcja odbywa�a si�
w ma�ych warsztatach.

W 1 700 roku przewiezienie
�adunku i informacji

wok� Ziemi trwa d�u�ej,

ni� dzisiaj zaj�oby
dotarcie na Marsa.

Powstrzymuje nas to,
sk�d czerpiemy energi�.

W roku 2000 p.n.e. w Egipcie
90% pracy wykonywa�y ludzkie mi�nie,

1 0% - zwierz�ta.

W 1 700 roku, w Europie,
70% pracy nadal wykonuj�

ludzkie mi�nie.

Sama si�a mi�ni
nie zaprowadzi nas do wsp�czesno�ci.

Na szcz�cie pod ziemi�
czai si� ju� kolejny prze�om.

Pod koniec naszej dwugodzinnej
historii �wiata okazuje si�,

�e cz�owiek napotka� mur.

Dalsze post�py wstrzymuje
ograniczona si�a jego mi�ni.

Aby historia �wiata
mog�a ruszy� naprz�d,

potrzebujemy
nowego �r�d�a energii.

Pami�tajmy, �e miliardy lat temu
�elazo z eksploduj�cych gwiazd

trafi�o do wn�trza
tworz�cej si� Ziemi.

Tysi�ce lat temu

cz�owiek zacz�� u�ywa� �elaza
do produkcji narz�dzi i broni.

Aby ku�nie mog�y pracowa�,
zabrali�my si� do wycinania las�w.

300 lat p�niej w Anglii
jest du�e zapotrzebowanie na �elazo,

ale zaczyna brakowa� drewna.

Niezb�dne jest nowe �r�d�o energii.

Okazuj� si� nim pozosta�o�ci
starodawnych paproci,

kt�re zamieni�y si� w w�giel.

Ale sam w�giel to za ma�o,
by pchn�� ludzko�� naprz�d.

Pora na kolejny zwrot akcji.

Gdy g�rnicy w poszukiwaniu w�gla
schodz� coraz g��biej pod ziemi�,

tunele zaczyna zalewa� woda.

Aby j�wypompowa�,
niezb�dny jest nowy wynalazek.

W 1 71 2 roku Thomas Newcomen
konstruuje pomp� parow�

zasilan�w�glem.

Jego maszyna to pierwszy
dzia�aj�cy silnik parowy.

To w�a�nie po��czenie
energii i silnika, paliwa i maszyny,

uwolni cz�owieka od ogranicze�
jego w�asnych mi�ni.

l zmieni bieg historii.

Rozpoczyna si�
rewolucja przemys�owa.

Wraz z politycznymi rewolucjami
w Ameryce i p�niej we Francji,

ten technologiczny prze�om
na zawsze odmieni oblicze �wiata.

"�wiat atlantycki" bardzo szybko
stanie si� gospodarczym,

a wi�c i politycznym,
i militarnym liderem,

i absolutnie zdominuje
globaln� geopolityk�.

Przez pola gnaj� poci�gi.

W latach 70. XlX wieku
powstaj� pierwsze silniki spalinowe,

a w Niemczech na drog� wyje�d�a
pierwszy automobil.

Ropa, substancja, kt�r� staro�ytni
uwa�ali za bezu�yteczn�,

staje si� najbardziej po��danym
surowcem i doprowadza do powstania

kolejnych wynalazk�w.

Telegraf i telefon umo�liwiaj�
b�yskawiczn� komunikacj�.

Dzi�ki elektryczno�ci cz�owiek
wyrywa noc z obj�� mroku.

Europa staje si�
�wiatowym hegemonem.

W 1 800 roku
Europejczycy kontroluj�

35% obszaru Ziemi.

W roku 1 900 - ju� 85%.

W XX wieku paliwa kopalne
i silnik spalinowy

wp�ywaj� na wszystko,

��cznie z wojskowo�ci�.

Dzi�ki nowym technologiom
mo�liwy sta� si� podb�j militarny

na ogromn�,

niespotykan� dot�d skal�.

W XX wieku

podczas wojen ginie
trzy razy wi�cej ludzi

ni� w ci�gu
2 tys. poprzednich lat ��cznie.

Te wydarzenia to punkt kulminacyjny

wp�yw�w osiemnastowiecznego przemys�u

i opa�ch na nim technologii.

A za tym wszystkim sta�y
skamienia�e cia�a niewielkich istot,

kt�re wiele milion�w lat wcze�niej

opad�y na dno staro�ytnych bagien.

Rewolucja przemys�owa to tak�e
ogromny wzrost liczby ludno�ci.

W ci�gu 200 tys. lat, jakie min�y

od pocz�tku ludzko�ci do roku 1 900,

populacja osi�gn�a poziom
1 ,6 mld ludzi.

W ci�gu XX stulecia
ta liczba wzros�a czterokrotnie,

do ponad 6 mld ludzi.

XX w. to najbardziej niesamowity
moment w historii ludzko�ci.

Zmian na tak� skal�
dot�d nie ogl�dali�my.

DZlE� OBECNY

Obecnie na Ziemi �yje
ponad 7 mld ludzi.

Jeste�my tu
dominuj�cym graczem.

Potrafimy ujarzmi�
50 tys. razy wi�cej energii

ni� nasi przodkowie
przed 1 0 tys. lat.

Ta energia nap�dza nasze �ycie

i globaln� sie� www,
kt�ra, jak widzieli�my,

zacz�a powstawa�, gdy na Ziemi
zjawili si� pierwsi ludzie.

Nasza dwugodzinna opowie��
dobiega ko�ca.

Zacz�a si� 14 mld lat temu,
od malutkiego wszech�wiata,

w kt�rym wszystko znajdowa�o si�
wjednym miejscu.

Nast�pi� Wielki Wybuch,

podczas kt�rego powsta�a
ca�a istniej�ca energia.

Grawitacja uformowa�a
nasz wszech�wiat.

W ci�gu miliard�w lat
gwiazdy i supernowe stworzy�y

wszystkie pierwiastki,
jakich mieli�my potrzebowa�.

P�niej powsta�a Ziemia,

a na niej warunki,
w kt�rych mog�o narodzi� si� �ycie.

Planeta ewoluowa�a,
a �ywe istoty konkurowa�y o energi�,

coraz bardziej zyskuj�c na z�o�ono�ci.

W ko�cu zapanowa�y warunki,
w kt�rych m�g� zaistnie� cz�owiek.

Ujarzmili�my kamie� i ogie�.

Podczas epoki lodowej
rozprzestrzenili�my si� po globie,

a gdy l�d si� stopi�, zostali�my
uwi�zieni na r�nych kontynentach.

Nauczyli�my si� nagina�
ro�liny i zwierz�ta do swej woli.

Zbudowali�my miasta,
a z nich cywilizacje.

Stworzyli�my sie� szlak�w
��cz�cych imperia i kontynenty,

przeprawili�my si� przez oceany.

Gdy zdawa�o si� ju�,
�e osi�gn�li�my kres swych mo�liwo�ci,

wynale�li�my energi� i technologi�,
kt�ra pchn�a nas ku przysz�o�ci.

Nasiona przesz�o�ci
da�y nam tera�niejszo��

pe�n� energii i kreatywno�ci.

Miliard�w ludzkich historii

nie spos�b ogarn��.

We wszystkim,
co robimy i czym jeste�my,

pozostajemy �ywymi
pomnikami przesz�o�ci,

ka�dego dnia pisz�cymi
dalsz� histori� naszego gatunku.