All language subtitles for c9884fd86c504a3e891bcdaf8e183635_track3_eng
Afrikaans
Akan
Albanian
Amharic
Arabic
Armenian
Azerbaijani
Basque
Belarusian
Bemba
Bengali
Bihari
Bosnian
Breton
Bulgarian
Cambodian
Catalan
Cebuano
Cherokee
Chichewa
Chinese (Simplified)
Chinese (Traditional)
Corsican
Croatian
Czech
Danish
English
Esperanto
Estonian
Ewe
Faroese
Filipino
Finnish
French
Frisian
Ga
Galician
Georgian
German
Greek
Guarani
Gujarati
Haitian Creole
Hausa
Hawaiian
Hebrew
Hindi
Hmong
Hungarian
Icelandic
Igbo
Indonesian
Interlingua
Irish
Italian
Japanese
Javanese
Kannada
Kazakh
Kinyarwanda
Kirundi
Kongo
Korean
Krio (Sierra Leone)
Kurdish
Kurdish (SoranĆ®)
Kyrgyz
Laothian
Latin
Latvian
Lingala
Lithuanian
Lozi
Luganda
Luo
Luxembourgish
Macedonian
Malagasy
Malay
Malayalam
Maltese
Maori
Marathi
Mauritian Creole
Moldavian
Mongolian
Myanmar (Burmese)
Montenegrin
Nepali
Nigerian Pidgin
Northern Sotho
Norwegian
Norwegian (Nynorsk)
Occitan
Oriya
Oromo
Pashto
Persian
Polish
Portuguese (Brazil)
Portuguese (Portugal)
Punjabi
Quechua
Romanian
Romansh
Runyakitara
Russian
Samoan
Scots Gaelic
Serbian
Serbo-Croatian
Sesotho
Setswana
Seychellois Creole
Shona
Sindhi
Sinhalese
Slovak
Slovenian
Somali
Spanish
Spanish (Latin American)
Sundanese
Swahili
Swedish
Tajik
Tamil
Tatar
Telugu
Thai
Tigrinya
Tonga
Tshiluba
Tumbuka
Turkish
Turkmen
Twi
Uighur
Ukrainian
Urdu
Uzbek
Vietnamese
Welsh
Wolof
Xhosa
Yiddish
Yoruba
Zulu
Would you like to inspect the original subtitles? These are the user uploaded subtitles that are being translated:
1
00:00:00,437 --> 00:00:02,220
2
00:00:02,220 --> 00:00:04,011
ijskoud,
3
00:00:04,011 --> 00:00:04,844
4
00:00:04,844 --> 00:00:07,253
benauwende hitte, verwoestende droogte.
5
00:00:09,472 --> 00:00:11,360
6
00:00:11,360 --> 00:00:13,890
Mogelijk heeft extreme klimaatverandering hieraan bijgedragen
7
00:00:13,890 --> 00:00:16,180
tot het uitsterven van de Neanderthalers
8
00:00:16,180 --> 00:00:19,403
en liet de moderne Homo sapiens de aarde domineren.
9
00:00:21,194 --> 00:00:23,944
10
00:00:25,720 --> 00:00:28,933
Al het leven op aarde is onderworpen aan de kracht van het klimaat.
11
00:00:32,870 --> 00:00:36,569
Beschavingen evolueren of verdwijnen voor altijd.
12
00:00:36,569 --> 00:00:39,152
(blazende wind)
13
00:00:40,990 --> 00:00:43,760
Gunstige klimatologische omstandigheden ondersteunen de stijging
14
00:00:43,760 --> 00:00:47,540
van grote rijken en het bevorderen van handel, welvaart,
15
00:00:47,540 --> 00:00:49,123
en artistieke prestatie.
16
00:00:50,630 --> 00:00:53,810
Ongunstige weersomstandigheden leiden vaak tot oorlog
17
00:00:53,810 --> 00:00:56,081
en andere menselijke rampen.
18
00:00:56,081 --> 00:00:59,164
19
00:01:01,785 --> 00:01:04,535
(dramatische muziek)
20
00:01:17,276 --> 00:01:19,609
21
00:01:20,920 --> 00:01:23,300
Bijna 14 miljard jaar geleden.
22
00:01:23,300 --> 00:01:25,823
Onmetelijke krachten hebben het universum geschapen.
23
00:01:27,070 --> 00:01:30,060
De oerknal heeft enorme sterrenstelsels voortgebracht.
24
00:01:30,060 --> 00:01:33,783
Elk met miljoenen en miljarden sterren, manen en planeten.
25
00:01:38,870 --> 00:01:42,120
Onder deze is een kleine blauwe planeet.
26
00:01:42,120 --> 00:01:42,953
Onze aarde.
27
00:01:44,830 --> 00:01:48,600
Water, warmte en de beschermende atmosfeer van de aarde
28
00:01:48,600 --> 00:01:51,860
maak iets dat uniek kan zijn in het universum.
29
00:01:51,860 --> 00:01:54,083
Een klimaat dat leven mogelijk maakt.
30
00:01:55,420 --> 00:01:59,110
Terwijl de oceanen zich vormden en de continenten uit elkaar dreef,
31
00:01:59,110 --> 00:02:01,003
de aarde ontwikkelde seizoenen.
32
00:02:02,210 --> 00:02:04,770
Temperatuurverschillen tussen land en water
33
00:02:04,770 --> 00:02:09,770
geproduceerde winden en landbruggen vormden de oceaanstromingen.
34
00:02:10,700 --> 00:02:14,130
Maar het klimaat is altijd onderhevig geweest aan plotselinge veranderingen.
35
00:02:14,130 --> 00:02:17,293
Met vaak dramatische gevolgen voor het leven op aarde.
36
00:02:20,310 --> 00:02:24,320
65 miljoen jaar geleden waren de dinosauriƫrs onbetwist
37
00:02:24,320 --> 00:02:28,493
meesters van de prehistorische wereld, tot hun plotselinge ondergang.
38
00:02:30,840 --> 00:02:33,410
Een meteooraanval veroorzaakte vulkaanuitbarstingen
39
00:02:33,410 --> 00:02:35,010
en aardbevingen.
40
00:02:35,010 --> 00:02:38,030
De daaropvolgende klimatologische kettingreactie werd weggevaagd
41
00:02:38,030 --> 00:02:39,490
de gigantische reptielen.
42
00:02:39,490 --> 00:02:42,190
(dinosaurus brult)
43
00:02:42,190 --> 00:02:43,580
(explosie)
44
00:02:43,580 --> 00:02:46,693
Na het tijdperk van de dinosauriƫrs koelde de aarde af.
45
00:02:49,560 --> 00:02:53,110
Klimaatverandering had ook gevolgen voor onze voorouders.
46
00:02:53,110 --> 00:02:54,750
Vroege mensachtigen moesten overleven
47
00:02:54,750 --> 00:02:58,800
periodes van zowel extreme hitte als extreme kou.
48
00:02:58,800 --> 00:03:01,633
De meesten konden zich niet aanpassen en stierven uit.
49
00:03:05,500 --> 00:03:09,653
Gedurende duizenden jaren breidden de poolijskappen zich uit.
50
00:03:11,490 --> 00:03:13,313
Net als de alpiene gletsjers op aarde.
51
00:03:15,688 --> 00:03:16,570
(wind raast)
52
00:03:16,570 --> 00:03:19,730
Rond 60.000 v.Chr., Gemiddelde temperaturen
53
00:03:19,730 --> 00:03:23,040
waren ongeveer vijf graden kouder dan ze nu zijn.
54
00:03:23,040 --> 00:03:24,906
Dit had een enorme impact.
55
00:03:24,906 --> 00:03:26,860
(blazende wind)
56
00:03:26,860 --> 00:03:30,082
Arctisch bladijs strekte zich helemaal uit tot in Europa.
57
00:03:30,082 --> 00:03:32,550
(grillige muziek)
58
00:03:32,550 --> 00:03:34,320
Zoveel water was bevroren
59
00:03:34,320 --> 00:03:37,563
dat de zeespiegel tot 100 meter lager werd.
60
00:03:38,975 --> 00:03:42,080
(onheilspellende muziek)
61
00:03:42,080 --> 00:03:45,220
De ijzige temperaturen hadden ook invloed op het land.
62
00:03:45,220 --> 00:03:47,650
De grond was niet alleen bevroren vast
63
00:03:47,650 --> 00:03:50,270
maar ook extreem droog.
64
00:03:50,270 --> 00:03:51,460
Waar het ijs eindigde
65
00:03:51,460 --> 00:03:53,683
er waren stukken toendra en taiga.
66
00:03:56,266 --> 00:04:00,410
-: Als je naar West-Europa kijkt als een plek om te wonen,
67
00:04:00,410 --> 00:04:02,820
je merkt dat er twee uitdagingen zijn.
68
00:04:02,820 --> 00:04:06,250
Ten eerste merk je dat je erg koud bent,
69
00:04:06,250 --> 00:04:07,720
vooral in de winter.
70
00:04:07,720 --> 00:04:12,060
Maar tijdens de zomer omdat het ijs zo ver naar het zuiden ligt
71
00:04:12,060 --> 00:04:13,840
je hebt dit geweldige,
72
00:04:13,840 --> 00:04:16,120
een soort van hoge energie-omgeving.
73
00:04:16,120 --> 00:04:20,000
Het blijft dus niet heel lang stabiel.
74
00:04:20,000 --> 00:04:23,200
En je hebt dit soort oscillerende extremen
75
00:04:23,200 --> 00:04:24,690
door de ijstijd gaan.
76
00:04:24,690 --> 00:04:27,680
Dat benadrukt vervolgens alle wezens die daar leven
77
00:04:27,680 --> 00:04:28,775
in die tijd.
78
00:04:28,775 --> 00:04:29,617
(blazende wind)
79
00:04:29,617 --> 00:04:31,910
Verteller: Maar Ć©Ć©n homogeen was resistent
80
00:04:31,910 --> 00:04:33,249
op deze spanningen.
81
00:04:33,249 --> 00:04:35,700
(blazende wind)
82
00:04:35,700 --> 00:04:38,853
De Neanderthalers waren geschikt voor deze extreme omstandigheden.
83
00:04:41,340 --> 00:04:44,210
Ze hebben niet alleen de klimatologische variaties overleefd
84
00:04:44,210 --> 00:04:46,683
maar ontwikkelde een indrukwekkend scala aan vaardigheden.
85
00:04:48,016 --> 00:04:50,766
(wind fluiten)
86
00:04:53,930 --> 00:04:56,770
Neanderthalers waren bedreven in het jagen op grote dieren
87
00:04:56,770 --> 00:04:58,950
en wisten hoe ze vuur moesten maken.
88
00:04:58,950 --> 00:05:00,170
Ze waren de eerste mensachtigen
89
00:05:00,170 --> 00:05:02,610
om succesvolle strategieƫn te ontwikkelen om ermee om te gaan
90
00:05:02,610 --> 00:05:04,233
met klimatologische variatie.
91
00:05:08,604 --> 00:05:12,604
(Frank spreekt vreemde taal)
92
00:05:18,592 --> 00:05:19,750
(drums slaan)
93
00:05:19,750 --> 00:05:21,570
Verteller: In de grotten van de Neanderthaler,
94
00:05:21,570 --> 00:05:23,793
branden hielden de temperatuur constant.
95
00:05:25,680 --> 00:05:28,333
Ze maakten warme kleding van dierenhuiden.
96
00:05:33,500 --> 00:05:36,900
-: Het belangrijkste om koude klimaten te overleven
97
00:05:36,900 --> 00:05:39,060
is om bevriezing te voorkomen.
98
00:05:39,060 --> 00:05:41,670
Dus de belangrijkste dingen die u daadwerkelijk wilt beschermen
99
00:05:41,670 --> 00:05:43,760
in koude klimaten, natuurlijk je vingers,
100
00:05:43,760 --> 00:05:47,260
je tenen, je neus en natuurlijk genitaliƫn,
101
00:05:47,260 --> 00:05:49,295
als je toevallig een man bent.
102
00:05:49,295 --> 00:05:51,878
(blazende wind)
103
00:05:54,590 --> 00:05:57,040
Verteller: Neanderthalers, we zijn klein en gedrongen.
104
00:05:58,220 --> 00:06:00,460
Hun lichaamsoppervlak was vrij klein
105
00:06:00,460 --> 00:06:02,400
ten opzichte van hun lichaamsgewicht.
106
00:06:02,400 --> 00:06:06,090
Maar ze hadden veel spieren die warmte opwekken.
107
00:06:06,090 --> 00:06:09,523
Ze hadden de perfecte anatomie om te overleven in een ijstijd.
108
00:06:11,104 --> 00:06:13,687
(blazende wind)
109
00:06:15,690 --> 00:06:18,910
Het grootste probleem van de Neanderthalers was hun dieet.
110
00:06:18,910 --> 00:06:21,580
Ze moesten grote hoeveelheden vlees consumeren
111
00:06:21,580 --> 00:06:23,323
om hun spiermassa te behouden.
112
00:06:27,290 --> 00:06:29,643
Dus jaagden ze liever op grote dieren.
113
00:06:32,300 --> 00:06:35,340
In de zomer als het ijs voor een paar weken is teruggetrokken
114
00:06:35,340 --> 00:06:37,583
ze jaagden op mammoeten en ander groot wild.
115
00:06:40,640 --> 00:06:43,740
Jagen was fysiek veeleisend en gevaarlijk,
116
00:06:43,740 --> 00:06:46,730
maar Neanderthalers hadden dierlijke eiwitten en vitamines nodig
117
00:06:46,730 --> 00:06:48,980
om de lange winters te overleven.
118
00:06:48,980 --> 00:06:51,853
Ze volgden hun prooi vaak over grote afstanden.
119
00:06:53,920 --> 00:06:56,720
-: Als je naar een Neanderthaler kijkt, zijn ze taai,
120
00:06:56,720 --> 00:06:58,260
ze zijn koud aangepast.
121
00:06:58,260 --> 00:07:00,360
En je zou verwachten dat ze het overleven
122
00:07:00,360 --> 00:07:02,593
en gedijen in de ijstijden.
123
00:07:03,450 --> 00:07:04,610
Verteller: En ze floreerden
124
00:07:04,610 --> 00:07:06,660
terwijl het klimaat stabiel was.
125
00:07:06,660 --> 00:07:09,403
Maar toen veranderde het vrij plotseling.
126
00:07:10,364 --> 00:07:12,490
(dramatische muziek)
127
00:07:12,490 --> 00:07:14,870
Het klimaat is altijd onderhevig geweest aan groot
128
00:07:14,870 --> 00:07:17,390
maar voorspelbare fluctuaties.
129
00:07:17,390 --> 00:07:19,530
De meeste hiervan worden veroorzaakt door de zon,
130
00:07:19,530 --> 00:07:21,283
het centrum van ons zonnestelsel.
131
00:07:23,440 --> 00:07:27,283
Terwijl de aarde draait, vallen de zonnestralen op het oppervlak.
132
00:07:29,160 --> 00:07:31,970
Soms is zijn baan meer cirkelvormig.
133
00:07:31,970 --> 00:07:33,523
Op andere meer elliptisch.
134
00:07:34,580 --> 00:07:37,953
Een omloopcyclus duurt 100.000 jaar.
135
00:07:38,860 --> 00:07:40,480
De hoek van de aardas
136
00:07:40,480 --> 00:07:43,093
beweegt ook in een cyclus van 40.000 jaar.
137
00:07:44,560 --> 00:07:48,350
Deze veranderingen veroorzaken regelmatige klimatologische variaties op aarde
138
00:07:48,350 --> 00:07:52,393
naarmate de intensiteit van zonnestraling toeneemt en afneemt.
139
00:07:54,410 --> 00:07:56,440
Andere invloeden op het klimaat op aarde
140
00:07:56,440 --> 00:07:59,823
zoals fluctuaties in zeestromingen zijn onregelmatig.
141
00:08:02,340 --> 00:08:05,681
De golfstroom werkt bijvoorbeeld als een gigantische warmtepomp.
142
00:08:05,681 --> 00:08:06,514
(stromend water)
143
00:08:06,514 --> 00:08:08,287
Warm water richting Europa verplaatsen.
144
00:08:10,410 --> 00:08:14,410
(Frank spreekt vreemde taal)
145
00:08:33,420 --> 00:08:35,280
Verteller: klimatologen zijn aan het onderzoeken
146
00:08:35,280 --> 00:08:39,120
hoe veranderingen in de Golfstroom de Neanderthalers beĆÆnvloedden.
147
00:08:39,120 --> 00:08:42,580
De antwoorden liggen verborgen in het Duitse Eifelgebergte.
148
00:08:42,580 --> 00:08:45,180
Diep in de meren die zich in Maar hebben gevormd,
149
00:08:45,180 --> 00:08:47,423
de kraters van uitgedoofde vulkanen.
150
00:08:50,620 --> 00:08:53,750
Deze wetenschappers verrichten pionierswerk.
151
00:08:53,750 --> 00:08:55,640
Ze gebruiken geavanceerde technologie
152
00:08:55,640 --> 00:08:58,380
om het prehistorische klimaat van de aarde te reconstrueren
153
00:08:58,380 --> 00:09:00,750
uit zijn eigen natuurlijke records.
154
00:09:00,750 --> 00:09:02,410
Met behulp van een speciale boormachine
155
00:09:02,410 --> 00:09:05,580
ze nemen kernmonsters uit het sediment van de Maar-meren
156
00:09:05,580 --> 00:09:07,293
en de regio Eifel Maars.
157
00:09:10,307 --> 00:09:11,840
(krakende boot)
158
00:09:11,840 --> 00:09:13,470
Voor duizenden jaren
159
00:09:13,470 --> 00:09:16,250
stuifmeel heeft zich in deze zuurstofarme wateren gevestigd
160
00:09:16,250 --> 00:09:18,093
en zijn perfect bewaard gebleven.
161
00:09:26,670 --> 00:09:30,503
Voor wetenschappers bieden de meren een uniek klimatologisch record.
162
00:09:32,630 --> 00:09:35,160
De kernmonsters zijn kwetsbaar.
163
00:09:35,160 --> 00:09:37,500
Ze moeten worden ingevroren met vloeibare stikstof
164
00:09:37,500 --> 00:09:40,890
zodat ze niet uiteenvallen op weg naar de oppervlakte.
165
00:09:40,890 --> 00:09:42,590
(water bubbling)
166
00:09:42,590 --> 00:09:44,860
Elk monster dat in tact naar voren is gebracht
167
00:09:44,860 --> 00:09:47,320
opent een deur naar het verleden.
168
00:09:47,320 --> 00:09:50,470
De stuifmeellagen stellen de wetenschappers in staat conclusies te trekken
169
00:09:50,470 --> 00:09:53,495
over klimatologische omstandigheden duizenden jaren geleden.
170
00:09:53,495 --> 00:09:56,630
(water bubbling)
171
00:09:56,630 --> 00:09:58,490
De aarde vergeet nooit.
172
00:09:58,490 --> 00:10:00,963
En het klimaat laat een unieke voetafdruk achter.
173
00:10:02,409 --> 00:10:05,878
(vastberaden muziek)
174
00:10:05,878 --> 00:10:07,825
(wetenschappers spreken vreemde taal)
175
00:10:07,825 --> 00:10:08,730
(druppelend water en modder)
176
00:10:08,730 --> 00:10:09,950
Verteller: Nu het onderzoeksteam
177
00:10:09,950 --> 00:10:11,530
van de Universiteit van Mainz
178
00:10:11,530 --> 00:10:13,530
kan beginnen met het lezen van de klimaatkroniek.
179
00:10:17,472 --> 00:10:21,805
(wetenschappers spreken vreemde taal)
180
00:10:33,950 --> 00:10:36,500
Verteller: hoe ouder de periode die ze willen onderzoeken,
181
00:10:36,500 --> 00:10:39,200
hoe dieper de wetenschappers moeten boren.
182
00:10:39,200 --> 00:10:42,193
Een millimeter van het monster is gelijk aan een jaar.
183
00:10:43,810 --> 00:10:48,600
Een monster van een meter lang brengt ze 1000 jaar terug in de tijd.
184
00:10:48,600 --> 00:10:50,490
Op een diepte van 40 meter
185
00:10:50,490 --> 00:10:54,124
de onderzoekers bereiken het tijdperk van de Neanderthalers.
186
00:10:54,124 --> 00:10:57,490
(zoemende machine)
187
00:10:57,490 --> 00:11:01,110
De Eifel Maars zijn een ideale locatie voor dit onderzoek
188
00:11:01,110 --> 00:11:04,320
omdat de Neanderthalers in deze regio woonden.
189
00:11:04,320 --> 00:11:05,440
De Neander-vallei,
190
00:11:05,440 --> 00:11:08,420
waar het eerste Neanderthalerskelet werd gevonden
191
00:11:08,420 --> 00:11:10,743
ligt op slechts 150 kilometer afstand.
192
00:11:12,780 --> 00:11:15,500
De kernmonsters laten zien hoe de omstandigheden waren
193
00:11:15,500 --> 00:11:16,750
voor de Neanderthalers
194
00:11:16,750 --> 00:11:18,923
toen de Golfstroom grillig werd.
195
00:11:28,650 --> 00:11:32,370
De donkere aardlagen duiden op perioden met milde klimaten
196
00:11:32,370 --> 00:11:34,820
en uitgebreide bosbedekking.
197
00:11:34,820 --> 00:11:36,600
Lichtere lagen geven periodes aan
198
00:11:36,600 --> 00:11:38,840
toen kale treden het gebied bedekten
199
00:11:38,840 --> 00:11:41,904
en de zomers waren vier graden kouder dan vandaag.
200
00:11:41,904 --> 00:11:43,640
(metaal sloop)
201
00:11:43,640 --> 00:11:47,790
Ongeveer 60.000 jaar geleden veranderde het klimaat plotseling
202
00:11:47,790 --> 00:11:50,563
met dramatische gevolgen voor de Neanderthalers.
203
00:11:52,872 --> 00:11:57,205
(wetenschapper spreekt vreemde taal)
204
00:12:04,027 --> 00:12:05,224
(onheilspellende muziek)
205
00:12:05,224 --> 00:12:06,860
Verteller: Er waren 10 koude en hete fasen
206
00:12:06,860 --> 00:12:08,770
snel achter elkaar.
207
00:12:08,770 --> 00:12:12,420
Het landschap en de vegetatie veranderden snel.
208
00:12:12,420 --> 00:12:15,646
De mens en de natuur stonden constant onder druk.
209
00:12:15,646 --> 00:12:18,979
(diverse natuurgeluiden)
210
00:12:20,550 --> 00:12:24,290
Deze klimaatchaos duwde de Neanderthalers tot het uiterste
211
00:12:24,290 --> 00:12:26,527
en bedreigden hun bestaan.
212
00:12:29,756 --> 00:12:34,089
(wetenschapper spreekt vreemde taal)
213
00:12:49,876 --> 00:12:52,430
(stromend water)
214
00:12:52,430 --> 00:12:55,590
Verteller: Ten eerste is de prooi van de Neanderthalers verdwenen.
215
00:12:55,590 --> 00:12:59,283
Veel dieren konden niet genoeg voedsel vinden en verhongerden.
216
00:13:01,134 --> 00:13:01,967
(blazende wind)
217
00:13:01,967 --> 00:13:04,080
Anderen migreerden weg.
218
00:13:04,080 --> 00:13:08,090
Plots waren de Neanderthalers jagers zonder prooi.
219
00:13:08,090 --> 00:13:11,293
Tegelijkertijd trok een concurrent zijn territorium binnen.
220
00:13:16,030 --> 00:13:19,630
Homo sapiens is ontstaan āāin het warme klimaat van Oost-Afrika
221
00:13:19,630 --> 00:13:22,233
en migreerden langzaam helemaal naar Europa.
222
00:13:23,467 --> 00:13:26,134
(hoopvolle muziek)
223
00:13:27,350 --> 00:13:29,750
De nieuwkomers leken totaal ongeschikt
224
00:13:29,750 --> 00:13:31,813
aan dit harde en veranderlijke klimaat.
225
00:13:38,770 --> 00:13:41,140
Homo sapiens was lang en slank
226
00:13:41,140 --> 00:13:43,210
met lange armen en benen.
227
00:13:43,210 --> 00:13:46,393
Door deze bouw waren ze extreem gevoelig voor kou.
228
00:13:48,600 --> 00:13:51,833
Maar ze hebben dit nadeel overwonnen dankzij een nieuwe vaardigheid.
229
00:13:53,840 --> 00:13:56,270
-: Er is beweerd dat Homo sapiens
230
00:13:56,270 --> 00:13:58,250
had een heel andere schouder,
231
00:13:58,250 --> 00:14:01,050
zodat ze daadwerkelijk speren konden gooien.
232
00:14:01,050 --> 00:14:02,863
Terwijl als we kijken naar de schouders van Neanderthalers
233
00:14:02,863 --> 00:14:05,030
ze zijn zo groot en dik
234
00:14:05,030 --> 00:14:08,270
dat dat vermogen om te gooien er eigenlijk niet was.
235
00:14:08,270 --> 00:14:09,590
En eigenlijk waren ze veel waarschijnlijker
236
00:14:09,590 --> 00:14:11,763
om speren te zijn.
237
00:14:12,640 --> 00:14:14,930
Verteller: Met speren werpen is Homo sapiens toegestaan
238
00:14:14,930 --> 00:14:17,623
om veel snellere dieren van een afstand te doden.
239
00:14:19,610 --> 00:14:22,310
De revolutionaire uitvinding maakte de jacht op vlees
240
00:14:22,310 --> 00:14:23,956
veel makkelijker.
241
00:14:23,956 --> 00:14:26,706
(dramatische muziek)
242
00:14:33,870 --> 00:14:36,920
De Neanderthalers die de meesters van Europa waren geweest
243
00:14:36,920 --> 00:14:38,593
verloren hun strijd om te overleven.
244
00:14:39,480 --> 00:14:43,000
Ze waren niet flexibel genoeg om hun soort te redden.
245
00:14:43,000 --> 00:14:45,380
De laatste stierven op de rots van Gibraltar
246
00:14:45,380 --> 00:14:47,453
ongeveer 24.000 jaar geleden.
247
00:14:52,560 --> 00:14:55,320
De duidelijke winnaar in deze tijd van klimaatverandering
248
00:14:55,320 --> 00:14:56,683
was Homo sapiens.
249
00:14:57,570 --> 00:15:01,070
We delen nog steeds ongeveer 99% van ons genetisch materiaal
250
00:15:01,070 --> 00:15:02,713
met deze oude mensen.
251
00:15:07,320 --> 00:15:10,680
Na de migratie naar Europa vanuit Afrika, Homo sapiens
252
00:15:10,680 --> 00:15:12,600
verspreid naar India en Aziƫ,
253
00:15:12,600 --> 00:15:16,003
vervolgens via landbruggen naar Australiƫ en Amerika.
254
00:15:16,950 --> 00:15:18,800
Tijdens deze massale migratie
255
00:15:18,800 --> 00:15:21,030
ze vestigden zich in enkele van de meest afgelegen hoeken
256
00:15:21,030 --> 00:15:22,107
van de aarde.
257
00:15:25,734 --> 00:15:27,580
-: De sleutel daarvoor was het aanpassingsvermogen.
258
00:15:27,580 --> 00:15:30,190
Het vermogen om de omgeving te begrijpen,
259
00:15:30,190 --> 00:15:33,810
hoe het verandert en om met grote sociale groepen te werken
260
00:15:33,810 --> 00:15:37,560
om daadwerkelijk met dat veranderende landschap om te kunnen gaan.
261
00:15:37,560 --> 00:15:38,440
En voor mij,
262
00:15:38,440 --> 00:15:42,450
dit is het punt waarop mensen zich voor het eerst begonnen aan te passen
263
00:15:42,450 --> 00:15:45,743
aan het klimaat en gebruiken het klimaat voor hun eigen bestwil.
264
00:15:47,670 --> 00:15:50,880
Verteller: in een tijd van ongekende klimaatchaos
265
00:15:50,880 --> 00:15:53,490
mensen ontwikkelden een uniek vermogen.
266
00:15:53,490 --> 00:15:56,320
Overleven in veranderende klimaten.
267
00:15:56,320 --> 00:15:58,850
Hierdoor konden ze de laatste millennia doorstaan
268
00:15:58,850 --> 00:16:00,210
van de ijstijd.
269
00:16:00,210 --> 00:16:01,943
Een tijd van extreme kou.
270
00:16:08,197 --> 00:16:12,400
De ijstijd kwam geleidelijk aan een einde rond 17.000 voor Christus
271
00:16:12,400 --> 00:16:14,343
als gevolg van veranderingen in de baan van de aarde.
272
00:16:16,940 --> 00:16:19,290
Terwijl de aarde dichter bij de zon kwam,
273
00:16:19,290 --> 00:16:20,993
het leven veranderde dramatisch.
274
00:16:25,450 --> 00:16:28,773
Vooral in de zomer werd het zonlicht sterker.
275
00:16:31,720 --> 00:16:35,173
De ijzige planeet stond op het punt een wereldwijde lente te beleven.
276
00:16:38,810 --> 00:16:40,420
Het heeft duizenden jaren geduurd
277
00:16:40,420 --> 00:16:42,623
voor de zon om de hele wereld te verwarmen.
278
00:16:46,663 --> 00:16:49,010
Toen het klimaat op aarde veel milder werd,
279
00:16:49,010 --> 00:16:52,833
er brak een nieuw tijdperk aan dat tot op de dag van vandaag voortduurt.
280
00:16:55,712 --> 00:16:58,462
(dramatische muziek)
281
00:17:01,780 --> 00:17:05,492
Warmere temperaturen leiden tot veranderingen in de omgeving.
282
00:17:05,492 --> 00:17:07,387
(druppelend water)
283
00:17:07,387 --> 00:17:08,220
(ijskraken)
284
00:17:08,220 --> 00:17:11,000
Ten eerste de ijskappen in de Noordpool en Antarctica
285
00:17:11,000 --> 00:17:12,083
begon te smelten.
286
00:17:12,970 --> 00:17:15,190
De oceanen begonnen ook op te warmen
287
00:17:15,190 --> 00:17:18,143
en de Golfstroom begon weer te stromen.
288
00:17:18,143 --> 00:17:20,390
(stromend water)
289
00:17:20,390 --> 00:17:22,060
Terwijl de temperatuur steeg,
290
00:17:22,060 --> 00:17:25,800
steeds meer vocht verdampte in de atmosfeer.
291
00:17:25,800 --> 00:17:27,710
Dit leidde tot regelmatige regenval,
292
00:17:27,710 --> 00:17:30,285
wat een uitbarsting van plantengroei veroorzaakte.
293
00:17:30,285 --> 00:17:32,630
(vogels fluiten)
294
00:17:32,630 --> 00:17:35,450
Er was een grotere biodiversiteit.
295
00:17:35,450 --> 00:17:39,270
Gemengde bossen verspreiden zich over Europa en Noord-Amerika.
296
00:17:39,270 --> 00:17:42,713
En subtropische bossen bloeiden dichter bij de evenaar.
297
00:17:44,580 --> 00:17:48,120
Nieuwe diersoorten begonnen de vruchtbare vlaktes te bevolken.
298
00:17:48,120 --> 00:17:51,298
(trompetten op olifanten)
299
00:17:51,298 --> 00:17:55,381
(Detlef spreekt vreemde taal)
300
00:18:10,830 --> 00:18:13,300
Verteller: Langs de rivieren de Tigris en de Eufraat,
301
00:18:13,300 --> 00:18:17,130
en in het oostelijke Middellandse Zeegebied overvloedige natuurlijke hulpbronnen
302
00:18:17,130 --> 00:18:19,463
creƫerde ideale leefomstandigheden.
303
00:18:20,643 --> 00:18:23,540
(ruisend geluid)
304
00:18:23,540 --> 00:18:25,730
Op de oude site van Gobekli Tepe,
305
00:18:25,730 --> 00:18:29,760
zijn 60 stenen staalsoorten, gegraveerd met de afbeeldingen van dieren,
306
00:18:29,760 --> 00:18:33,443
waaronder vossen, wilde zwijnen en watervogels.
307
00:18:36,665 --> 00:18:39,390
(vuur suizend)
308
00:18:39,390 --> 00:18:42,140
Nomadische volkeren hebben deze figuren misschien aanbeden
309
00:18:42,140 --> 00:18:45,576
want wilde dieren voorzagen hen van vlees en huiden.
310
00:18:45,576 --> 00:18:46,746
(vuur suizend)
311
00:18:46,746 --> 00:18:49,402
(mystieke muziek)
312
00:18:49,402 --> 00:18:53,485
(Detlef spreekt vreemde taal)
313
00:19:09,466 --> 00:19:10,380
(ruisend geluid)
314
00:19:10,380 --> 00:19:13,220
Verteller: Ook van groot nut voor mens en dier,
315
00:19:13,220 --> 00:19:15,910
waren de wilde granen die groeiden in de warme zonneschijn
316
00:19:15,910 --> 00:19:17,759
van de vruchtbare halve maan.
317
00:19:17,759 --> 00:19:19,970
(krekels zingen)
318
00:19:19,970 --> 00:19:24,380
Eenkoren, spelt en emmer groeiden overal in het Midden-Oosten.
319
00:19:24,380 --> 00:19:27,343
Ze behoren tot de oudste graansoorten op aarde.
320
00:19:28,490 --> 00:19:32,580
Deze granen zijn gemakkelijk te bewaren en kunnen het hele jaar door gegeten worden.
321
00:19:32,580 --> 00:19:36,028
En zo de mens voorzien van een betrouwbare voedselbron.
322
00:19:36,028 --> 00:19:38,695
(hoopvolle muziek)
323
00:19:45,520 --> 00:19:47,790
Naarmate de seizoenen regelmatiger werden,
324
00:19:47,790 --> 00:19:51,160
mensen begonnen deze wilde granen te verbouwen.
325
00:19:51,160 --> 00:19:53,560
Ze observeerden de cycli van de natuur
326
00:19:53,560 --> 00:19:56,700
en door te experimenteren leerde al snel de beste tijden
327
00:19:56,700 --> 00:19:57,823
om gewassen te zaaien.
328
00:20:01,570 --> 00:20:04,990
De landbouw bracht een revolutie teweeg in de prehistorische samenlevingen.
329
00:20:04,990 --> 00:20:05,823
(peinzende muziek)
330
00:20:05,823 --> 00:20:07,960
Velen lieten hun nomadische leven achter zich
331
00:20:07,960 --> 00:20:10,613
en werden boeren en veehouders.
332
00:20:14,560 --> 00:20:15,780
Voor de eerste keer,
333
00:20:15,780 --> 00:20:19,420
mensen begonnen zich te vestigen en dorpen te bouwen.
334
00:20:19,420 --> 00:20:21,963
Ze hoefden niet langer te reizen om voedsel te vinden.
335
00:20:25,075 --> 00:20:26,120
(hooi gekreukt)
336
00:20:26,120 --> 00:20:29,110
-: VĆ³Ć³r de landbouw waren mensen jagers / verzamelaars
337
00:20:29,110 --> 00:20:30,380
en bewegen.
338
00:20:30,380 --> 00:20:33,890
En iedereen van de alleroudsten tot de allerjongsten
339
00:20:33,890 --> 00:20:38,200
concentreerden zich allemaal op het verzamelen en jagen op voedsel,
340
00:20:38,200 --> 00:20:40,450
want dat was essentieel.
341
00:20:40,450 --> 00:20:42,980
Zodra je de agrarische revolutie hebt
342
00:20:42,980 --> 00:20:46,210
en de landbouw begint plotseling,
343
00:20:46,210 --> 00:20:49,410
niet iedereen is betrokken bij de voedselproductie.
344
00:20:49,410 --> 00:20:51,740
En mensen de vrijheid geven
345
00:20:51,740 --> 00:20:55,739
om daadwerkelijk andere dingen te doen, de samenleving te laten bouwen.
346
00:20:55,739 --> 00:20:58,489
(geblaat van schapen)
347
00:20:59,680 --> 00:21:01,600
Verteller: Ze hadden zich ooit in dorpen gevestigd
348
00:21:01,600 --> 00:21:04,693
mensen begonnen zich te specialiseren en hun vaardigheden te ontwikkelen.
349
00:21:06,710 --> 00:21:08,590
Ze vonden technieken uit die ze mogelijk maakten
350
00:21:08,590 --> 00:21:11,793
om nieuwe waardevolle objecten te maken voor hun gemeenschappen.
351
00:21:13,085 --> 00:21:15,190
(vogels fluiten)
352
00:21:15,190 --> 00:21:17,720
-: Je hebt specialisten die dan boer zijn,
353
00:21:17,720 --> 00:21:20,830
je hebt specialisten die dan voor vee zorgen
354
00:21:20,830 --> 00:21:23,510
en geiten en andere gedomesticeerde dieren.
355
00:21:23,510 --> 00:21:26,610
En dan kunnen andere mensen specialisaties ontwikkelen.
356
00:21:26,610 --> 00:21:29,630
Dus als u zich bijvoorbeeld op Ć©Ć©n plek bevindt
357
00:21:29,630 --> 00:21:32,890
dan wil je mensen die gespecialiseerd zijn in bouwen.
358
00:21:32,890 --> 00:21:35,910
Je kunt dan dus ook daadwerkelijk huizen laten bouwen
359
00:21:35,910 --> 00:21:37,860
of je kunt gebouwen laten bouwen.
360
00:21:37,860 --> 00:21:40,300
En zo begin je dan mensen vrij te maken
361
00:21:40,300 --> 00:21:42,922
van het handenarbeid van alleen het produceren van voedsel.
362
00:21:42,922 --> 00:21:43,850
(vogels fluiten)
363
00:21:43,850 --> 00:21:45,950
Verteller: aardewerk, metaalbewerking en wieden
364
00:21:45,950 --> 00:21:48,050
veranderde het leven van mensen.
365
00:21:48,050 --> 00:21:51,313
Dat gold ook voor meer eenvoudige uitvindingen, zoals brood en bier.
366
00:21:52,551 --> 00:21:55,301
(vogels fluiten)
367
00:21:56,849 --> 00:21:57,850
Door de eeuwen heen,
368
00:21:57,850 --> 00:22:00,340
dorpen groeiden uit tot steden.
369
00:22:00,340 --> 00:22:02,490
Een van de oudste is Jericho,
370
00:22:02,490 --> 00:22:04,143
aan de oevers van de rivier de Jordaan.
371
00:22:05,860 --> 00:22:07,290
Andere steden in de omgeving,
372
00:22:07,290 --> 00:22:10,173
waren Catalhoyuk, Eridu en Ur.
373
00:22:11,310 --> 00:22:14,800
Deze bakermat van de beschaving profiteerde van een lange periode
374
00:22:14,800 --> 00:22:17,335
van gunstige klimatologische omstandigheden.
375
00:22:17,335 --> 00:22:19,691
(triomfantelijke muziek)
376
00:22:19,691 --> 00:22:23,774
(Detlef spreekt vreemde taal)
377
00:22:46,375 --> 00:22:48,344
(onheilspellende muziek)
378
00:22:48,344 --> 00:22:49,240
Verteller: rond dezelfde tijd,
379
00:22:49,240 --> 00:22:52,300
een ramp dreigde in Noord-Amerika.
380
00:22:52,300 --> 00:22:54,800
Een deel van de continentale ijskap is gesmolten
381
00:22:54,800 --> 00:22:57,290
en creƫerde een enorm meer.
382
00:22:57,290 --> 00:22:59,930
Het bleef groeien totdat het een gebied bedekte
383
00:22:59,930 --> 00:23:03,130
van 440.000 vierkante kilometer.
384
00:23:03,130 --> 00:23:05,923
Veel groter dan welk meer dan ook dat vandaag de dag bestaat.
385
00:23:07,740 --> 00:23:10,760
Door het intense zonlicht groeide het meer
386
00:23:10,760 --> 00:23:13,290
terwijl er steeds meer smeltwater in stroomde
387
00:23:13,290 --> 00:23:14,453
uit de bergen.
388
00:23:17,102 --> 00:23:19,101
(ruisend geluid)
389
00:23:19,101 --> 00:23:19,934
(ijskraken)
390
00:23:19,934 --> 00:23:24,519
Aanvankelijk hielden ijsbarriĆØres deze enorme hoeveelheid water tegen.
391
00:23:24,519 --> 00:23:27,936
(ijskappen storten in)
392
00:23:29,490 --> 00:23:34,060
Maar rond 6.200 v.Chr. Begonnen ook zij te smelten
393
00:23:34,060 --> 00:23:35,803
en een ramp was onvermijdelijk.
394
00:23:39,650 --> 00:23:42,463
De barriĆØres rond het Agassiz-meer stortten in.
395
00:23:44,656 --> 00:23:47,500
(stromend water)
396
00:23:47,500 --> 00:23:50,610
Er kwam een āāenorme hoeveelheid ijskoud water vrij.
397
00:23:50,610 --> 00:23:53,340
Het overstroomde grote delen van Noord-Amerika
398
00:23:53,340 --> 00:23:55,403
en uiteindelijk afgevoerd naar de Atlantische Oceaan.
399
00:23:59,750 --> 00:24:02,010
De immense instroom van koud water
400
00:24:02,010 --> 00:24:04,093
de stromingen in de Atlantische Oceaan verstoren.
401
00:24:08,030 --> 00:24:09,930
Het verstoorde de Golfstroom
402
00:24:09,930 --> 00:24:12,003
die niet langer een verwarmend effect hadden.
403
00:24:14,000 --> 00:24:16,113
De temperaturen zijn in heel Europa gedaald.
404
00:24:17,010 --> 00:24:18,640
In de vruchtbare halve maan
405
00:24:18,640 --> 00:24:21,400
waar de landbouw de mens zo kort geleden had toegestaan
406
00:24:21,400 --> 00:24:23,250
enorme vooruitgang boeken,
407
00:24:23,250 --> 00:24:26,063
het weer werd plotseling koud en droog.
408
00:24:28,080 --> 00:24:32,048
Dit leidde tot verwoestende droogtes en mislukte oogsten.
409
00:24:32,048 --> 00:24:34,869
(blazende wind)
410
00:24:34,869 --> 00:24:38,223
De nieuwe agrarische samenlevingen verloren hun middelen van bestaan.
411
00:24:45,173 --> 00:24:49,256
(Detlef spreekt vreemde taal)
412
00:25:05,610 --> 00:25:07,710
Verteller: De allereerste klimaatvluchtelingen,
413
00:25:07,710 --> 00:25:10,380
kwam uit de oostelijke Middellandse Zee.
414
00:25:10,380 --> 00:25:13,831
Vele duizenden vertrokken op zoek naar een nieuw Eden.
415
00:25:13,831 --> 00:25:16,581
(vogels fluiten)
416
00:25:17,430 --> 00:25:19,470
Sommigen waagden zich tot in Europa
417
00:25:19,470 --> 00:25:21,880
waar de temperaturen nog relatief mild waren
418
00:25:21,880 --> 00:25:25,593
en vruchtbare grond beloofde ideale omstandigheden voor vestiging.
419
00:25:29,490 --> 00:25:31,100
Anderen bleven in het Midden-Oosten,
420
00:25:31,100 --> 00:25:32,393
maar verhuisde verder naar het zuiden.
421
00:25:33,280 --> 00:25:36,963
Overal waar ze kwamen, introduceerden deze migranten de landbouw.
422
00:25:41,920 --> 00:25:45,300
Ze vestigden zich bij voorkeur langs rivieren of aan de kust.
423
00:25:45,300 --> 00:25:49,480
Overal hadden ze een betrouwbare toevoer van vers water en voedsel.
424
00:25:49,480 --> 00:25:51,630
Maar zelfs in gematigde klimaatzones,
425
00:25:51,630 --> 00:25:54,563
de kolonisten waren niet veilig.
426
00:25:58,562 --> 00:26:01,130
De gevaren veroorzaakt door het Noord-Amerikaanse smeltwater
427
00:26:01,130 --> 00:26:02,890
waren nog lang niet voorbij.
428
00:26:02,890 --> 00:26:06,013
De zeespiegel steeg 120 meter.
429
00:26:06,013 --> 00:26:08,930
(onheilspellende muziek)
430
00:26:10,790 --> 00:26:11,880
Over de hele wereld
431
00:26:11,880 --> 00:26:14,563
mensen vonden hun bestaan āābedreigd.
432
00:26:15,674 --> 00:26:17,990
(stromend water)
433
00:26:17,990 --> 00:26:21,860
Geleidelijk herwon de zee uitgestrekte sporen van vruchtbaar land,
434
00:26:21,860 --> 00:26:24,320
en de stijgende zeespiegel overstroomde nederzettingen
435
00:26:24,320 --> 00:26:26,413
in rivierdelta's en langs kusten.
436
00:26:35,410 --> 00:26:37,040
De Bijbel vertelt over deze gebeurtenissen
437
00:26:37,040 --> 00:26:39,123
in een van de bekendste verhalen.
438
00:26:39,970 --> 00:26:43,740
God zei tegen Noach dat hij alle dieren van de wereld in zijn ark moest verzamelen,
439
00:26:43,740 --> 00:26:46,473
twee van elk en breng ze in veiligheid.
440
00:26:49,540 --> 00:26:51,640
De rest van de mensheid zou worden gestraft
441
00:26:51,640 --> 00:26:53,404
in een verwoestende zondvloed.
442
00:26:53,404 --> 00:26:54,992
(leeuw brult)
443
00:26:54,992 --> 00:26:55,825
(mensen schreeuwen)
444
00:26:55,825 --> 00:26:57,063
Noach deed Gods bevel.
445
00:27:01,410 --> 00:27:04,730
-: Als je kijkt naar bijna alle menselijke samenlevingen
446
00:27:04,730 --> 00:27:07,367
er zijn verhalen over de grote overstroming.
447
00:27:07,367 --> 00:27:11,410
En de reden hiervoor is omdat de belangrijkste tijdsperiode
448
00:27:11,410 --> 00:27:14,970
tussen 10.000 en 5.000 jaar geleden,
449
00:27:14,970 --> 00:27:18,750
na de laatste ijstijd blijft de zeespiegel stijgen.
450
00:27:18,750 --> 00:27:22,330
En die overstroming, al die samenlevingen die worden getroffen
451
00:27:22,330 --> 00:27:26,080
door die stijging van de zeespiegel heeft echt invloed op onze psyche
452
00:27:26,080 --> 00:27:28,780
en heeft zich verankerd in onze verhalen
453
00:27:28,780 --> 00:27:30,665
over het einde van de wereld.
454
00:27:30,665 --> 00:27:32,750
(stromend water)
455
00:27:32,750 --> 00:27:34,400
Verteller: De Bijbel is niet het enige boek
456
00:27:34,400 --> 00:27:36,743
dat vertelt over een grote vloed en een ark.
457
00:27:37,699 --> 00:27:40,870
(golven kabbelend)
458
00:27:40,870 --> 00:27:42,810
De bergachtige golven en de zondvloed
459
00:27:42,810 --> 00:27:44,610
dat alles op zijn pad vernietigde
460
00:27:44,610 --> 00:27:47,890
worden ook levendig beschreven in het Gilgamesj-epos
461
00:27:47,890 --> 00:27:51,312
uit het oude Mesopotamiƫ en de Koran.
462
00:27:51,312 --> 00:27:53,979
(stromend water)
463
00:28:01,580 --> 00:28:03,550
Inheemse volkeren in Zuid-Amerika
464
00:28:03,550 --> 00:28:06,663
vertellen ook over een enorme vloed die de hele aarde bedekte.
465
00:28:07,530 --> 00:28:09,600
Er wordt gezegd dat mensen het alleen hebben overleefd
466
00:28:09,600 --> 00:28:11,413
door naar de bergtoppen te vluchten.
467
00:28:16,340 --> 00:28:19,693
Inheemse Australiƫrs verwijzen ook naar een grote overstroming.
468
00:28:20,610 --> 00:28:22,360
De dramatische stijging van de zeespiegel
469
00:28:22,360 --> 00:28:23,870
duizenden jaren geleden
470
00:28:23,870 --> 00:28:26,173
is onderdeel geworden van ons collectieve geheugen.
471
00:28:28,580 --> 00:28:30,900
-: Over de hele wereld waar mensen waren
472
00:28:30,900 --> 00:28:35,570
de zeespiegel steeg en steeg en steeg tot ongeveer 5.000 jaar.
473
00:28:35,570 --> 00:28:37,610
En we weten dat er veel gebieden zijn
474
00:28:37,610 --> 00:28:41,440
die nu volledig overstroomd zijn die de samenleving hadden.
475
00:28:41,440 --> 00:28:46,440
Dus je kunt steden onder de zee dichtbij mortel zien.
476
00:28:46,860 --> 00:28:47,720
En in Japan.
477
00:28:47,720 --> 00:28:49,640
Dat weten we voor de kust
478
00:28:49,640 --> 00:28:53,480
van het Verenigd Koninkrijk in de Noordzee is Doggerland.
479
00:28:53,480 --> 00:28:55,550
En als je Doggerland daadwerkelijk onderzoekt,
480
00:28:55,550 --> 00:29:00,050
het heeft de afdruk van dorpen van neolithische stammen
481
00:29:00,050 --> 00:29:02,510
die daar woonden die overstroomden.
482
00:29:02,510 --> 00:29:04,370
(dramatische muziek)
483
00:29:04,370 --> 00:29:05,710
Verteller: de stijgende zeespiegel
484
00:29:05,710 --> 00:29:08,050
verander de kaart van de wereld.
485
00:29:08,050 --> 00:29:11,210
In Noord-Amerika, Hudson Bay en de Grote Meren
486
00:29:11,210 --> 00:29:12,800
ontstond.
487
00:29:12,800 --> 00:29:15,723
In Noord-Europa werd de Oostzee gevormd.
488
00:29:17,510 --> 00:29:21,633
Japan, Indonesiƫ en Australiƫ werden eilanden.
489
00:29:25,420 --> 00:29:29,580
De grote smeltende gletsjer bracht niet altijd verwoesting met zich mee.
490
00:29:29,580 --> 00:29:32,143
Een plaats die hiervan profiteerde, was de Sahara.
491
00:29:34,076 --> 00:29:36,659
(zand blazen)
492
00:29:37,520 --> 00:29:42,060
Tegenwoordig is het een hete, droge en onherbergzame regio.
493
00:29:42,060 --> 00:29:44,823
Maar de Sahara kan er ooit heel anders zijn geweest.
494
00:29:47,020 --> 00:29:48,841
(zand zeven)
495
00:29:48,841 --> 00:29:52,410
Op een oude plek op het (onduidelijke) plateau in Egypte,
496
00:29:52,410 --> 00:29:55,090
archeologen hebben verrassende taferelen ontdekt
497
00:29:55,090 --> 00:29:57,399
uit de prehistorie.
498
00:29:57,399 --> 00:30:00,232
(dramatische muziek)
499
00:30:01,420 --> 00:30:03,930
Ze vonden handafdrukken met stencils
500
00:30:03,930 --> 00:30:07,530
die waarschijnlijk zijn gemaakt door nomaden of handelaars.
501
00:30:07,530 --> 00:30:10,240
Een aangrenzende grot heeft rotsschilderingen van mensen
502
00:30:10,240 --> 00:30:13,633
alleen en in groepen.
503
00:30:16,940 --> 00:30:17,773
Al deze kunst
504
00:30:17,773 --> 00:30:20,373
werd geproduceerd tijdens de tijd van de grote vloed.
505
00:30:21,400 --> 00:30:23,400
Terwijl een groot deel van de wereld leed,
506
00:30:23,400 --> 00:30:26,443
de Sahara lijkt vol leven te zijn geweest.
507
00:30:27,280 --> 00:30:31,120
Veel mensen woonden hier en het dierenleven was er in overvloed.
508
00:30:31,120 --> 00:30:33,163
Er waren antilopen en leeuwen.
509
00:30:37,580 --> 00:30:38,953
En zelfs giraffen.
510
00:30:42,440 --> 00:30:45,290
Wat is nu 's werelds grootste zandwoestijn
511
00:30:45,290 --> 00:30:47,517
was ooit een vruchtbare savanne.
512
00:30:47,517 --> 00:30:50,434
(druppelend water)
513
00:30:52,500 --> 00:30:56,220
Het was de thuisbasis van kuddes dieren die door rijke weilanden zwierven
514
00:30:56,220 --> 00:30:59,423
gevoed door een enorm netwerk van rivieren en meren.
515
00:31:05,810 --> 00:31:07,870
Verandering in het klimaat in deze regio
516
00:31:07,870 --> 00:31:10,330
werd beĆÆnvloed door een andere factor.
517
00:31:10,330 --> 00:31:11,753
Moessonwinden.
518
00:31:14,030 --> 00:31:17,740
Het noordelijk halfrond kreeg meer warmte van de zon
519
00:31:17,740 --> 00:31:20,653
vanwege een verandering in de kanteling van de aardas.
520
00:31:24,640 --> 00:31:27,740
Landmassa's slaan meer warmte op dan oceanen,
521
00:31:27,740 --> 00:31:31,470
temperatuurverschillen creƫren die moessonwinden produceren
522
00:31:31,470 --> 00:31:35,130
die koele, vochtige lucht landinwaarts voeren.
523
00:31:35,130 --> 00:31:37,740
Deze winden brachten regen en overvloedig leven
524
00:31:37,740 --> 00:31:39,023
naar wat nu woestijn is.
525
00:31:41,000 --> 00:31:42,930
-: Als we naar de Sahara kijken,
526
00:31:42,930 --> 00:31:46,650
we ontdekken dat er een enorme tijdsperiode is
527
00:31:46,650 --> 00:31:49,070
tussen ongeveer 12.000 jaar geleden
528
00:31:49,070 --> 00:31:51,160
en 5500 jaar geleden
529
00:31:51,160 --> 00:31:53,070
waar de Sahara groen was.
530
00:31:53,070 --> 00:31:56,910
En daarmee bedoelen we dat mensen daar konden wonen.
531
00:31:56,910 --> 00:31:59,410
En dus vinden we archeologische vondsten
532
00:31:59,410 --> 00:32:01,010
helemaal door de Sahara,
533
00:32:01,010 --> 00:32:03,030
laten zien dat de mensen daar floreerden,
534
00:32:03,030 --> 00:32:05,610
er was duidelijk genoeg eten,
535
00:32:05,610 --> 00:32:08,310
de landbouw ontwikkelde zich daar eigenlijk.
536
00:32:08,310 --> 00:32:12,630
En dan langzaamaan vanaf ongeveer 7.000 jaar
537
00:32:12,630 --> 00:32:15,577
de Sahara begon uit te breiden.
538
00:32:15,577 --> 00:32:18,100
(zachte muziek)
539
00:32:18,100 --> 00:32:20,370
Verteller: Maar deze bloei van de Sahara
540
00:32:20,370 --> 00:32:23,995
en de overvloed aan water, dieren in het wild en voedselplanten
541
00:32:23,995 --> 00:32:26,193
was voorbestemd om niet te duren.
542
00:32:30,350 --> 00:32:33,569
Het vruchtbare savanneland werd een zandwoestijn.
543
00:32:33,569 --> 00:32:37,335
Hard, onvruchtbaar en grotendeels onbewoond.
544
00:32:37,335 --> 00:32:40,002
(blazende wind)
545
00:32:41,138 --> 00:32:42,800
De subtropische moessonwinden
546
00:32:42,800 --> 00:32:45,000
duurde maar relatief kort,
547
00:32:45,000 --> 00:32:47,173
totdat de aardas weer verschoof.
548
00:32:48,260 --> 00:32:52,003
Toen de hitte van de zon afnam, verloren de moessons hun kracht.
549
00:32:53,501 --> 00:32:56,251
(wind raast)
550
00:33:06,730 --> 00:33:08,910
Als planten afsterven door droogte,
551
00:33:08,910 --> 00:33:11,800
er wordt minder vocht in de bodem vastgehouden.
552
00:33:11,800 --> 00:33:14,670
Dit versnelt de achteruitgang van het land
553
00:33:14,670 --> 00:33:16,713
en woestijnen vormen zich verrassend snel.
554
00:33:18,993 --> 00:33:22,993
(Frank spreekt vreemde taal)
555
00:33:37,550 --> 00:33:39,900
Verteller: We weten wanneer de Sahara een woestijn werd
556
00:33:39,900 --> 00:33:42,930
dankzij deze oude begraafplaats in Niger
557
00:33:42,930 --> 00:33:45,173
aan wat eens de oevers van het meer van Obero waren.
558
00:33:48,150 --> 00:33:51,050
Generaties lang werden hier de doden begraven
559
00:33:51,050 --> 00:33:53,640
samen met voorwerpen, zoals vishaken van been
560
00:33:53,640 --> 00:33:56,163
en sieraden gemaakt van slagtanden van nijlpaarden.
561
00:33:59,670 --> 00:34:02,370
Maar de begrafenissen lijken vrij abrupt te zijn geƫindigd
562
00:34:02,370 --> 00:34:05,013
rond 3.500 voor Christus.
563
00:34:06,630 --> 00:34:08,150
Toen het meer opdroogde,
564
00:34:08,150 --> 00:34:10,650
de bewoners verlieten de begraafplaats
565
00:34:10,650 --> 00:34:12,693
en elk spoor ervan verdwijnt.
566
00:34:16,640 --> 00:34:19,970
Toen de regen ophield, moesten ze vertrekken.
567
00:34:19,970 --> 00:34:22,850
Droogte had het landschap volledig veranderd
568
00:34:24,740 --> 00:34:27,233
en dit gebeurde niet alleen in de Sahara.
569
00:34:29,500 --> 00:34:32,123
Over de hele wereld begonnen woestijnen te ontstaan.
570
00:34:33,670 --> 00:34:35,583
De (onduidelijke) in Centraal-Aziƫ,
571
00:34:36,620 --> 00:34:38,000
Het rode centrum van Australiƫ
572
00:34:39,690 --> 00:34:43,318
de woestijnen Namib en Kalahari in Zuidelijk Afrika.
573
00:34:43,318 --> 00:34:46,151
(dramatische muziek)
574
00:34:48,800 --> 00:34:50,610
Dit was de laatste grote verschuiving
575
00:34:50,610 --> 00:34:53,770
naar de huidige klimaatpatronen van de aarde.
576
00:34:53,770 --> 00:34:56,280
Die kleine verandering in de kanteling van de wereld
577
00:34:56,280 --> 00:34:59,603
zorgde ervoor dat de regen in veel subtropische streken stopte.
578
00:35:01,705 --> 00:35:04,372
(blazende wind)
579
00:35:05,620 --> 00:35:09,513
Opnieuw dwongen de klimaatverandering duizenden om te migreren.
580
00:35:11,720 --> 00:35:13,520
Er was een uittocht uit de Sahara
581
00:35:13,520 --> 00:35:16,053
naar een vruchtbaar gebied in Noord-Afrika.
582
00:35:18,680 --> 00:35:22,580
Terwijl rivieren in het binnenland waren opgedroogd, lag de Nijl in Beneden-Egypte
583
00:35:22,580 --> 00:35:25,270
was nog steeds een betrouwbare bron van water.
584
00:35:25,270 --> 00:35:28,463
Aan de oevers vonden de migranten vruchtbare gronden.
585
00:35:32,110 --> 00:35:34,900
De Nijlvallei is het groene hart van Egypte.
586
00:35:34,900 --> 00:35:39,490
Een groene uiterwaarden van meer dan 1100 kilometer lang.
587
00:35:39,490 --> 00:35:43,120
De grote rivier zorgt voor voldoende water om de vallei te bevloeien,
588
00:35:43,120 --> 00:35:44,763
die is omgeven door woestijn.
589
00:35:49,470 --> 00:35:52,980
Elke zomer zware regenval in de Ethiopische Hooglanden
590
00:35:52,980 --> 00:35:55,053
ervoor zorgen dat de rivier zijn oevers breekt.
591
00:36:00,450 --> 00:36:03,870
In september en oktober nemen de overstromingswateren zich terug,
592
00:36:03,870 --> 00:36:06,763
de grond verdroogt en de velden kunnen worden bewerkt.
593
00:36:10,880 --> 00:36:13,450
Terwijl ze een regelmatige jaarlijkse cyclus volgen,
594
00:36:13,450 --> 00:36:16,370
de overstromingen van de Nijl kunnen extreem zijn.
595
00:36:16,370 --> 00:36:19,503
De vroege kolonisten moesten zich aanpassen aan deze omstandigheden.
596
00:36:20,840 --> 00:36:23,650
De klimaatvluchtelingen werden bekwame boeren
597
00:36:23,650 --> 00:36:25,452
en hydraulische ingenieurs.
598
00:36:25,452 --> 00:36:26,285
(vogels fluiten)
599
00:36:26,285 --> 00:36:28,640
De oude Egyptenaren wisten hoe ze elke druppel moesten gebruiken
600
00:36:28,640 --> 00:36:31,549
van de kostbare moessonregens voor hun velden.
601
00:36:31,549 --> 00:36:33,710
(stromend water)
602
00:36:33,710 --> 00:36:35,743
Water stroomde door een systeem van kanalen.
603
00:36:38,300 --> 00:36:40,640
Om het water te leiden naar waar het nodig was
604
00:36:40,640 --> 00:36:44,743
ze gebruikten meren en bakken met contragewicht.
605
00:36:45,586 --> 00:36:48,503
(water rippling)
606
00:36:50,460 --> 00:36:52,860
Dit geavanceerde irrigatiesysteem
607
00:36:52,860 --> 00:36:54,773
hielp bij het creƫren van een economische bloei.
608
00:36:56,070 --> 00:36:58,320
De Nijl maakte de regio welvarend
609
00:36:58,320 --> 00:37:00,643
en voedde steeds meer mensen.
610
00:37:00,643 --> 00:37:02,976
(cow moos)
611
00:37:04,160 --> 00:37:07,453
Langs de oevers van de Nijl ontstonden de eerste steden van Egypte.
612
00:37:08,613 --> 00:37:12,163
(vogels fluiten)
613
00:37:12,163 --> 00:37:16,330
(Gunther spreekt vreemde taal)
614
00:37:22,770 --> 00:37:24,367
Verteller: Al snel ontstonden er eenvoudige nederzettingen
615
00:37:24,367 --> 00:37:27,050
in het eerste koninkrijk van Egypte.
616
00:37:27,050 --> 00:37:30,400
Maar het sociale en politieke systeem bleef draaien
617
00:37:30,400 --> 00:37:33,423
rond het veiligstellen en beheren van de watervoorziening.
618
00:37:34,766 --> 00:37:37,433
(hoopvolle muziek)
619
00:37:39,400 --> 00:37:40,600
(ruisend geluid)
620
00:37:40,600 --> 00:37:43,950
Dit werd gedaan met behulp van een ingenieuze uitvinding,
621
00:37:43,950 --> 00:37:47,590
de nilometer, een stappenstructuur die wordt gebruikt om het niveau te meten
622
00:37:47,590 --> 00:37:49,470
van de overstromingsgrenzen van de Nijl.
623
00:37:49,470 --> 00:37:51,610
De metingen zijn gebruikt om het effect te voorspellen
624
00:37:51,610 --> 00:37:53,488
van de overstroming elk jaar.
625
00:37:53,488 --> 00:37:56,321
(stromend water)
626
00:37:58,440 --> 00:38:00,640
De Egyptische kalender was ook gebaseerd
627
00:38:00,640 --> 00:38:02,590
op deze jaarlijkse overstroming.
628
00:38:02,590 --> 00:38:05,330
Akhet was het seizoen van overstroming,
629
00:38:05,330 --> 00:38:07,810
Peret was het seizoen van opkomst,
630
00:38:07,810 --> 00:38:10,614
en Shemu was het oogstseizoen.
631
00:38:10,614 --> 00:38:13,364
(graan zeven)
632
00:38:14,763 --> 00:38:19,013
(Gunther spreekt vreemde taal)
633
00:38:37,730 --> 00:38:40,660
Verteller: Dit is de beroemdste van de oude beschavingen
634
00:38:40,660 --> 00:38:43,170
was het product van gunstige klimatologische omstandigheden
635
00:38:43,170 --> 00:38:44,930
in de Nijlvallei.
636
00:38:44,930 --> 00:38:47,340
De farao's waren in staat om te bouwen en te onderhouden
637
00:38:47,340 --> 00:38:50,790
het Egyptische rijk gedurende bijna 3000 jaar
638
00:38:50,790 --> 00:38:55,463
omdat de Nijl voor alle benodigde middelen zorgde.
639
00:38:59,290 --> 00:39:01,840
-: de fundamentele bron die u nodig heeft
640
00:39:01,840 --> 00:39:06,660
een rijk opbouwen is voedsel en water.
641
00:39:06,660 --> 00:39:10,290
Als je echt wilt dat ambachtslieden tempels bouwen,
642
00:39:10,290 --> 00:39:13,010
je wilt dat soldaten vertrekken en oorlogen voor je voeren,
643
00:39:13,010 --> 00:39:16,240
je moet ze kunnen voeren en water geven.
644
00:39:16,240 --> 00:39:19,750
Als u uw voedselvoorziening kunt verzekeren en beschermen
645
00:39:19,750 --> 00:39:22,300
en uw watervoorziening voor al uw mensen
646
00:39:22,300 --> 00:39:25,330
dan kun je beginnen met het bouwen van een grote beschaving
647
00:39:26,740 --> 00:39:28,800
Verteller: met beveiligde bronnen,
648
00:39:28,800 --> 00:39:32,470
de farao's hielden toezicht op een lange periode van stabiliteit.
649
00:39:32,470 --> 00:39:35,660
Deze machtige leiders waren in staat om welvaart te brengen
650
00:39:35,660 --> 00:39:36,493
aan hun mensen.
651
00:39:39,902 --> 00:39:44,152
(Gunther spreekt vreemde taal)
652
00:39:48,380 --> 00:39:50,900
Verteller: Het was niet alleen Egypte dat bloeide.
653
00:39:50,900 --> 00:39:53,550
Andere beschavingen ontstonden tussen de breedtegraden
654
00:39:53,550 --> 00:39:55,733
van 20 en 40 graden noorderbreedte.
655
00:39:57,470 --> 00:39:59,423
In Mesopotamiƫ en Perziƫ,
656
00:40:00,960 --> 00:40:02,053
in Noord-India,
657
00:40:03,260 --> 00:40:04,203
in Karakorum,
658
00:40:05,830 --> 00:40:06,663
in China,
659
00:40:08,560 --> 00:40:10,800
in Mexico en Peru,
660
00:40:10,800 --> 00:40:12,520
en in de Middellandse Zee,
661
00:40:12,520 --> 00:40:17,520
de Mycenen, MinoĆÆers, ThraciĆ«rs en Etrusken.
662
00:40:18,550 --> 00:40:20,933
Al deze culturen hadden vergelijkbare klimaten.
663
00:40:21,891 --> 00:40:25,470
(triomfantelijke muziek)
664
00:40:25,470 --> 00:40:28,240
Het koninkrijk Katna in het hedendaagse Syriƫ
665
00:40:28,240 --> 00:40:30,680
bloeide ook tijdens deze periode.
666
00:40:30,680 --> 00:40:33,140
En vestigde zich als een van de oude wereld
667
00:40:33,140 --> 00:40:35,413
belangrijkste economische centra.
668
00:40:37,610 --> 00:40:41,030
Het controleerde de belangrijkste handelsroutes die Noord-Afrika met elkaar verbinden
669
00:40:41,030 --> 00:40:42,143
en het Midden-Oosten.
670
00:40:45,740 --> 00:40:48,463
Culturen uit de bronstijd hadden nog iets anders gemeen.
671
00:40:50,340 --> 00:40:52,960
Nogmaals, het was gerelateerd aan het klimaat.
672
00:40:52,960 --> 00:40:53,943
Zonaanbidding.
673
00:40:55,870 --> 00:40:57,993
Egyptenaren vereerden de zonnegod.
674
00:40:58,890 --> 00:41:02,330
In Zuid-Engeland, de steencirkels van Stonehenge
675
00:41:02,330 --> 00:41:04,870
markeerde de zomer- en winterzonnewende
676
00:41:04,870 --> 00:41:07,333
en kan in verband zijn gebracht met zonaanbidding.
677
00:41:10,470 --> 00:41:12,730
Deze structuur in de Duitse stad Goseck
678
00:41:12,730 --> 00:41:14,263
is een zonne-observatorium.
679
00:41:18,100 --> 00:41:21,050
Deze hemelschijf gevonden in het nabijgelegen Nebra
680
00:41:21,050 --> 00:41:23,393
wordt beschouwd als een astronomisch instrument.
681
00:41:26,430 --> 00:41:29,100
Veel samenlevingen uit de bronstijd vereerden de zon
682
00:41:29,100 --> 00:41:30,473
als de gever van het leven.
683
00:41:34,660 --> 00:41:37,790
2000 jaar later veranderde dit allemaal
684
00:41:37,790 --> 00:41:40,870
terwijl het hele Middellandse Zeegebied een periode inging
685
00:41:40,870 --> 00:41:44,003
dat wordt soms de donkere middeleeuwen van de oudheid genoemd.
686
00:41:45,944 --> 00:41:46,777
(vuur suizend)
687
00:41:46,777 --> 00:41:50,490
Vanaf ongeveer 1200 voor Christus stortten beschavingen in
688
00:41:50,490 --> 00:41:52,350
de een na de ander.
689
00:41:52,350 --> 00:41:54,650
Bronnen verwijzen naar zeevarende mensen
690
00:41:54,650 --> 00:41:56,733
die invallen lanceerden rond de EgeĆÆsche Zee.
691
00:41:58,510 --> 00:42:00,270
Er is weinig over hen bekend,
692
00:42:00,270 --> 00:42:02,593
alleen dat ze altijd vanuit zee aanvielen.
693
00:42:05,461 --> 00:42:06,460
(overvallers schreeuwen)
694
00:42:06,460 --> 00:42:08,850
Ze plunderden dorpen en steden.
695
00:42:08,850 --> 00:42:12,220
Een spoor van vernietiging achterlatend, waar ze ook gingen.
696
00:42:12,220 --> 00:42:14,733
Van Griekenland tot Gaza was niemand veilig.
697
00:42:15,800 --> 00:42:17,310
Hun invallen betekenden het einde
698
00:42:17,310 --> 00:42:20,493
van de mediterrane beschavingen van de bronstijd.
699
00:42:21,868 --> 00:42:24,535
(brandend vuur)
700
00:42:27,600 --> 00:42:29,420
Onderzoekers zijn nog aan het onderzoeken
701
00:42:29,420 --> 00:42:32,223
de redenen achter de ineenstorting van deze koninkrijken.
702
00:42:36,130 --> 00:42:39,964
Ze vermoeden dat klimaatverandering mogelijk een rol heeft gespeeld.
703
00:42:39,964 --> 00:42:42,964
(onheilspellende muziek)
704
00:42:45,240 --> 00:42:48,350
Maar een van de redenen waarom deze de donkere middeleeuwen worden genoemd
705
00:42:48,350 --> 00:42:50,330
is dat er zo weinig geschreven verslagen zijn
706
00:42:50,330 --> 00:42:51,773
daterend uit deze tijd.
707
00:42:56,420 --> 00:42:59,160
Paleoklimatoloog Dominik Fleitmann
708
00:42:59,160 --> 00:43:02,870
hoopt met behulp van geologische gegevens licht te werpen op deze periode
709
00:43:02,870 --> 00:43:05,333
uit de (onduidelijke) grot in Zuid-Turkije.
710
00:43:07,740 --> 00:43:10,830
Mensen bezoeken de grot al duizenden jaren
711
00:43:10,830 --> 00:43:14,133
omdat het niet alleen beschutting biedt, maar ook water.
712
00:43:16,710 --> 00:43:19,310
In de oudheid werden grote zwembaden gebouwd
713
00:43:19,310 --> 00:43:22,103
om het regenwater op te vangen dat in de grot sijpelt.
714
00:43:26,330 --> 00:43:27,880
Dieper in de grot,
715
00:43:27,880 --> 00:43:31,150
dit water heeft een fascinerend klimaatrecord opgeleverd.
716
00:43:31,150 --> 00:43:33,647
waar Fleitmann onderzoek naar doet.
717
00:43:33,647 --> 00:43:36,480
(laarzen kraken)
718
00:43:40,320 --> 00:43:43,250
De grot bevat enorme rotsformaties,
719
00:43:43,250 --> 00:43:45,933
inclusief stalagmieten tot 20 meter hoog.
720
00:43:50,490 --> 00:43:52,403
De meeste zijn miljoenen jaren oud.
721
00:43:53,330 --> 00:43:55,590
Een wandeling in deze grot is ook een reis
722
00:43:55,590 --> 00:43:57,593
door de klimatologische geschiedenis van het gebied.
723
00:44:00,100 --> 00:44:04,350
(Dominik spreekt vreemde taal)
724
00:44:19,598 --> 00:44:21,610
(onheilspellende muziek)
725
00:44:21,610 --> 00:44:23,730
Verteller: Het probleem is dat hij het moet vinden
726
00:44:23,730 --> 00:44:24,980
precies het juiste monster
727
00:44:24,980 --> 00:44:26,630
uit al deze stalagmieten.
728
00:44:30,530 --> 00:44:32,480
Veel van deze oude formaties
729
00:44:32,480 --> 00:44:34,970
stopte met groeien aan het einde van de bronstijd
730
00:44:34,970 --> 00:44:37,083
toen er geen water meer de grot binnenkwam.
731
00:44:40,150 --> 00:44:43,740
Stalactieten en stalagmieten hebben een constante aanvoer van water nodig
732
00:44:43,740 --> 00:44:45,847
als ze willen groeien.
733
00:44:45,847 --> 00:44:48,560
(druppelend water)
734
00:44:48,560 --> 00:44:50,170
Ze worden gevormd door regenwater
735
00:44:50,170 --> 00:44:53,410
sijpelt door de grond en druipt van rotsen.
736
00:44:53,410 --> 00:44:56,720
Het water laat afzettingen van calciumcarbonaat achter
737
00:44:56,720 --> 00:44:58,070
die zich na verloop van tijd opstapelen.
738
00:45:02,520 --> 00:45:04,250
Deze kwetsbare structuren
739
00:45:04,250 --> 00:45:07,040
kunnen onderzoekers regenpatronen analyseren
740
00:45:07,040 --> 00:45:08,800
over millennia.
741
00:45:08,800 --> 00:45:10,870
De monsters uit (onduidelijke) grot
742
00:45:10,870 --> 00:45:13,260
geven aan dat het klimaat abrupt veranderde
743
00:45:13,260 --> 00:45:14,623
tijdens de bronstijd.
744
00:45:16,886 --> 00:45:21,136
(Dominik spreekt vreemde taal)
745
00:45:35,450 --> 00:45:37,430
Verteller: Deze toename van stoflagen
746
00:45:37,430 --> 00:45:39,440
laat zien dat tijdens de late bronstijd,
747
00:45:39,440 --> 00:45:41,740
het klimaat werd droger.
748
00:45:41,740 --> 00:45:45,104
Dit wordt bevestigd door de snelheid waarmee de stalagmieten groeiden
749
00:45:45,104 --> 00:45:48,193
die merkbaar vertraagde tijdens de periode.
750
00:45:51,850 --> 00:45:54,400
In tegenstelling tot voorgaande eeuwen,
751
00:45:54,400 --> 00:45:58,200
er werden bijna geen nieuwe kalklagen toegevoegd.
752
00:45:58,200 --> 00:46:00,270
Dit suggereert een afname van regenval
753
00:46:00,270 --> 00:46:04,530
rond de Middellandse Zee vanaf ongeveer 1200 voor Christus.
754
00:46:04,530 --> 00:46:06,833
De hele regio was in de greep van droogte.
755
00:46:08,536 --> 00:46:12,786
(Dominik spreekt vreemde taal)
756
00:46:17,630 --> 00:46:19,760
Verteller: inderdaad een recept voor een ramp,
757
00:46:19,760 --> 00:46:21,330
als terugkerende droogtes
758
00:46:21,330 --> 00:46:23,463
het hele Middellandse Zeegebied.
759
00:46:25,042 --> 00:46:27,542
(klok luidt)
760
00:46:30,160 --> 00:46:32,610
Al snel waren de bodems uitgeput.
761
00:46:32,610 --> 00:46:34,573
Velden konden niet meer worden bewerkt.
762
00:46:39,450 --> 00:46:42,930
De mysterieuze zeevaarders die koninkrijk na koninkrijk binnenvielen
763
00:46:42,930 --> 00:46:44,993
waren eigenlijk klimaatvluchtelingen.
764
00:46:49,440 --> 00:46:52,730
Grote aantallen migranten veroverden Egypte.
765
00:46:52,730 --> 00:46:55,650
Het bericht had verspreid dat het rijk was aan hulpbronnen
766
00:46:55,650 --> 00:46:58,253
en dat de graanschuren van de farao's goed gevuld waren.
767
00:46:59,298 --> 00:47:00,900
(schreeuwende menigte)
768
00:47:00,900 --> 00:47:04,070
Ramses de derde behaalde uiteindelijk een klinkende overwinning
769
00:47:04,070 --> 00:47:05,531
over de overvallers.
770
00:47:05,531 --> 00:47:08,364
(menigte schreeuwt)
771
00:47:09,310 --> 00:47:11,640
Maar hun invasie in Egypte was het begin
772
00:47:11,640 --> 00:47:14,023
van een langdurige geleidelijke achteruitgang.
773
00:47:16,210 --> 00:47:19,260
(treurig gezang)
774
00:47:19,260 --> 00:47:20,960
-: Dus het oude koninkrijk regeerde
775
00:47:20,960 --> 00:47:22,860
voor honderden en honderden jaren.
776
00:47:22,860 --> 00:47:26,630
En toen veroorzaakte een koudegolf droogte
777
00:47:26,630 --> 00:47:27,880
in het hele Midden-Oosten.
778
00:47:27,880 --> 00:47:29,710
Het belangrijkste probleem met droogte
779
00:47:29,710 --> 00:47:33,850
is het betekent dat uw voedselvoorziening stopt.
780
00:47:33,850 --> 00:47:37,010
Als je niet genoeg te eten hebt, kun je mensen geen eten geven.
781
00:47:37,010 --> 00:47:39,500
Die mensen migreren vervolgens naar andere plaatsen
782
00:47:39,500 --> 00:47:40,890
waar er eten is,
783
00:47:40,890 --> 00:47:43,760
of ze proberen eigenlijk zelf voedsel te produceren.
784
00:47:43,760 --> 00:47:46,410
Dus wat je hebt is elke regeringslaag
785
00:47:46,410 --> 00:47:49,990
begint in te storten omdat je mensen niet kunt voeden
786
00:47:49,990 --> 00:47:51,800
die het land proberen te besturen.
787
00:47:51,800 --> 00:47:55,100
En je ziet dat het oude koninkrijk instort.
788
00:47:55,100 --> 00:47:57,593
Egypte laat ons de kracht van het klimaat zien.
789
00:47:58,520 --> 00:48:02,054
Verteller: Dus koninkrijken vielen als gevolg van een klimaatafwijking.
790
00:48:02,054 --> 00:48:04,887
(dramatische muziek)
791
00:48:06,480 --> 00:48:08,680
Neerslag daalt aanzienlijk,
792
00:48:08,680 --> 00:48:10,620
en de temperaturen waren de laagste die ze waren geweest
793
00:48:10,620 --> 00:48:12,393
sinds het einde van de ijstijd.
794
00:48:14,470 --> 00:48:17,180
Het duurde tot ongeveer 300 voor Christus
795
00:48:17,180 --> 00:48:18,470
dat de uitlijning van de aarde
796
00:48:18,470 --> 00:48:20,910
opnieuw het klimaat gunstiger gemaakt,
797
00:48:20,910 --> 00:48:23,823
met mildere temperaturen en regelmatige regenval.
798
00:48:24,758 --> 00:48:27,425
(blazende wind)
799
00:48:28,680 --> 00:48:29,850
In de bergen,
800
00:48:29,850 --> 00:48:31,183
gletsjers trokken zich terug.
801
00:48:32,170 --> 00:48:35,340
In de Middellandse Zee is het evenwicht van de natuur hersteld
802
00:48:35,340 --> 00:48:36,273
en verder.
803
00:48:38,848 --> 00:48:41,430
(donder brult)
804
00:48:41,430 --> 00:48:44,400
De veranderingen maakten een einde aan de klimaatcrisis
805
00:48:44,400 --> 00:48:47,960
en de broodnodige hulp aan ecosystemen over de hele wereld,
806
00:48:47,960 --> 00:48:49,815
inclusief Afrika.
807
00:48:49,815 --> 00:48:52,620
(regen giet)
808
00:48:52,620 --> 00:48:55,853
Overvloedige regenval zorgde voor een aanvulling van de grondwaterstanden.
809
00:48:58,220 --> 00:49:00,580
Bodems werden weer vruchtbaar
810
00:49:00,580 --> 00:49:02,793
en gewassen bloeiden in Noord-Afrika.
811
00:49:08,360 --> 00:49:11,500
Emmer, de meest gewilde export van die tijd
812
00:49:11,500 --> 00:49:13,493
groeide zover het oog reikte.
813
00:49:21,348 --> 00:49:25,431
(Frank spreekt vreemde taal)
814
00:49:32,830 --> 00:49:33,710
Verteller: Deze overvloed
815
00:49:33,710 --> 00:49:36,660
trok de aandacht van een opkomende macht,
816
00:49:36,660 --> 00:49:39,923
die met geweld toegang kregen tot de graanschuren van Afrika.
817
00:49:42,470 --> 00:49:46,490
Het onderwierp zijn aartsvijand Carthago in de Punische oorlogen
818
00:49:46,490 --> 00:49:49,383
en verzekerde zijn voedselvoorziening voor de komende eeuwen.
819
00:49:55,520 --> 00:49:58,890
De opkomende keizerlijke macht was Rome.
820
00:49:58,890 --> 00:50:00,550
Tijdens zijn gouden eeuw,
821
00:50:00,550 --> 00:50:04,000
meer dan 800.000 mensen woonden in de bruisende hoofdstad
822
00:50:04,000 --> 00:50:05,123
op de rivier de Tiber.
823
00:50:06,225 --> 00:50:10,588
(mensen die gesprekken voeren)
824
00:50:10,588 --> 00:50:12,710
Beroemd om zijn efficiƫnte administratie
825
00:50:12,710 --> 00:50:14,750
en zijn extravagante levensstijl,
826
00:50:14,750 --> 00:50:18,013
het Romeinse rijk overtrof alles wat ervoor was gekomen.
827
00:50:20,847 --> 00:50:25,014
(Gunther spreekt vreemde taal)
828
00:50:43,921 --> 00:50:45,430
(menigte juicht)
829
00:50:45,430 --> 00:50:48,100
Verteller: Thuis hield Rome zijn mensen tevreden
830
00:50:48,100 --> 00:50:49,783
met brood en circussen.
831
00:50:52,260 --> 00:50:54,643
In het buitenland breidde het zijn rijk uit.
832
00:50:56,520 --> 00:50:58,760
Het klimaat was gunstig voor Rome.
833
00:51:00,390 --> 00:51:03,223
(dramatische muziek)66474