Would you like to inspect the original subtitles? These are the user uploaded subtitles that are being translated:
1
00:00:00,437 --> 00:00:02,220
2
00:00:02,220 --> 00:00:04,011
ijskoud,
3
00:00:04,011 --> 00:00:04,844
4
00:00:04,844 --> 00:00:07,253
benauwende hitte, verwoestende droogte.
5
00:00:09,472 --> 00:00:11,360
6
00:00:11,360 --> 00:00:13,890
Mogelijk heeft extreme klimaatverandering hieraan bijgedragen
7
00:00:13,890 --> 00:00:16,180
tot het uitsterven van de Neanderthalers
8
00:00:16,180 --> 00:00:19,403
en liet de moderne Homo sapiens de aarde domineren.
9
00:00:21,194 --> 00:00:23,944
10
00:00:25,720 --> 00:00:28,933
Al het leven op aarde is onderworpen aan de kracht van het klimaat.
11
00:00:32,870 --> 00:00:36,569
Beschavingen evolueren of verdwijnen voor altijd.
12
00:00:36,569 --> 00:00:39,152
(blazende wind)
13
00:00:40,990 --> 00:00:43,760
Gunstige klimatologische omstandigheden ondersteunen de stijging
14
00:00:43,760 --> 00:00:47,540
van grote rijken en het bevorderen van handel, welvaart,
15
00:00:47,540 --> 00:00:49,123
en artistieke prestatie.
16
00:00:50,630 --> 00:00:53,810
Ongunstige weersomstandigheden leiden vaak tot oorlog
17
00:00:53,810 --> 00:00:56,081
en andere menselijke rampen.
18
00:00:56,081 --> 00:00:59,164
19
00:01:01,785 --> 00:01:04,535
(dramatische muziek)
20
00:01:17,276 --> 00:01:19,609
21
00:01:20,920 --> 00:01:23,300
Bijna 14 miljard jaar geleden.
22
00:01:23,300 --> 00:01:25,823
Onmetelijke krachten hebben het universum geschapen.
23
00:01:27,070 --> 00:01:30,060
De oerknal heeft enorme sterrenstelsels voortgebracht.
24
00:01:30,060 --> 00:01:33,783
Elk met miljoenen en miljarden sterren, manen en planeten.
25
00:01:38,870 --> 00:01:42,120
Onder deze is een kleine blauwe planeet.
26
00:01:42,120 --> 00:01:42,953
Onze aarde.
27
00:01:44,830 --> 00:01:48,600
Water, warmte en de beschermende atmosfeer van de aarde
28
00:01:48,600 --> 00:01:51,860
maak iets dat uniek kan zijn in het universum.
29
00:01:51,860 --> 00:01:54,083
Een klimaat dat leven mogelijk maakt.
30
00:01:55,420 --> 00:01:59,110
Terwijl de oceanen zich vormden en de continenten uit elkaar dreef,
31
00:01:59,110 --> 00:02:01,003
de aarde ontwikkelde seizoenen.
32
00:02:02,210 --> 00:02:04,770
Temperatuurverschillen tussen land en water
33
00:02:04,770 --> 00:02:09,770
geproduceerde winden en landbruggen vormden de oceaanstromingen.
34
00:02:10,700 --> 00:02:14,130
Maar het klimaat is altijd onderhevig geweest aan plotselinge veranderingen.
35
00:02:14,130 --> 00:02:17,293
Met vaak dramatische gevolgen voor het leven op aarde.
36
00:02:20,310 --> 00:02:24,320
65 miljoen jaar geleden waren de dinosauriërs onbetwist
37
00:02:24,320 --> 00:02:28,493
meesters van de prehistorische wereld, tot hun plotselinge ondergang.
38
00:02:30,840 --> 00:02:33,410
Een meteooraanval veroorzaakte vulkaanuitbarstingen
39
00:02:33,410 --> 00:02:35,010
en aardbevingen.
40
00:02:35,010 --> 00:02:38,030
De daaropvolgende klimatologische kettingreactie werd weggevaagd
41
00:02:38,030 --> 00:02:39,490
de gigantische reptielen.
42
00:02:39,490 --> 00:02:42,190
(dinosaurus brult)
43
00:02:42,190 --> 00:02:43,580
(explosie)
44
00:02:43,580 --> 00:02:46,693
Na het tijdperk van de dinosauriërs koelde de aarde af.
45
00:02:49,560 --> 00:02:53,110
Klimaatverandering had ook gevolgen voor onze voorouders.
46
00:02:53,110 --> 00:02:54,750
Vroege mensachtigen moesten overleven
47
00:02:54,750 --> 00:02:58,800
periodes van zowel extreme hitte als extreme kou.
48
00:02:58,800 --> 00:03:01,633
De meesten konden zich niet aanpassen en stierven uit.
49
00:03:05,500 --> 00:03:09,653
Gedurende duizenden jaren breidden de poolijskappen zich uit.
50
00:03:11,490 --> 00:03:13,313
Net als de alpiene gletsjers op aarde.
51
00:03:15,688 --> 00:03:16,570
(wind raast)
52
00:03:16,570 --> 00:03:19,730
Rond 60.000 v.Chr., Gemiddelde temperaturen
53
00:03:19,730 --> 00:03:23,040
waren ongeveer vijf graden kouder dan ze nu zijn.
54
00:03:23,040 --> 00:03:24,906
Dit had een enorme impact.
55
00:03:24,906 --> 00:03:26,860
(blazende wind)
56
00:03:26,860 --> 00:03:30,082
Arctisch bladijs strekte zich helemaal uit tot in Europa.
57
00:03:30,082 --> 00:03:32,550
(grillige muziek)
58
00:03:32,550 --> 00:03:34,320
Zoveel water was bevroren
59
00:03:34,320 --> 00:03:37,563
dat de zeespiegel tot 100 meter lager werd.
60
00:03:38,975 --> 00:03:42,080
(onheilspellende muziek)
61
00:03:42,080 --> 00:03:45,220
De ijzige temperaturen hadden ook invloed op het land.
62
00:03:45,220 --> 00:03:47,650
De grond was niet alleen bevroren vast
63
00:03:47,650 --> 00:03:50,270
maar ook extreem droog.
64
00:03:50,270 --> 00:03:51,460
Waar het ijs eindigde
65
00:03:51,460 --> 00:03:53,683
er waren stukken toendra en taiga.
66
00:03:56,266 --> 00:04:00,410
-: Als je naar West-Europa kijkt als een plek om te wonen,
67
00:04:00,410 --> 00:04:02,820
je merkt dat er twee uitdagingen zijn.
68
00:04:02,820 --> 00:04:06,250
Ten eerste merk je dat je erg koud bent,
69
00:04:06,250 --> 00:04:07,720
vooral in de winter.
70
00:04:07,720 --> 00:04:12,060
Maar tijdens de zomer omdat het ijs zo ver naar het zuiden ligt
71
00:04:12,060 --> 00:04:13,840
je hebt dit geweldige,
72
00:04:13,840 --> 00:04:16,120
een soort van hoge energie-omgeving.
73
00:04:16,120 --> 00:04:20,000
Het blijft dus niet heel lang stabiel.
74
00:04:20,000 --> 00:04:23,200
En je hebt dit soort oscillerende extremen
75
00:04:23,200 --> 00:04:24,690
door de ijstijd gaan.
76
00:04:24,690 --> 00:04:27,680
Dat benadrukt vervolgens alle wezens die daar leven
77
00:04:27,680 --> 00:04:28,775
in die tijd.
78
00:04:28,775 --> 00:04:29,617
(blazende wind)
79
00:04:29,617 --> 00:04:31,910
Verteller: Maar één homogeen was resistent
80
00:04:31,910 --> 00:04:33,249
op deze spanningen.
81
00:04:33,249 --> 00:04:35,700
(blazende wind)
82
00:04:35,700 --> 00:04:38,853
De Neanderthalers waren geschikt voor deze extreme omstandigheden.
83
00:04:41,340 --> 00:04:44,210
Ze hebben niet alleen de klimatologische variaties overleefd
84
00:04:44,210 --> 00:04:46,683
maar ontwikkelde een indrukwekkend scala aan vaardigheden.
85
00:04:48,016 --> 00:04:50,766
(wind fluiten)
86
00:04:53,930 --> 00:04:56,770
Neanderthalers waren bedreven in het jagen op grote dieren
87
00:04:56,770 --> 00:04:58,950
en wisten hoe ze vuur moesten maken.
88
00:04:58,950 --> 00:05:00,170
Ze waren de eerste mensachtigen
89
00:05:00,170 --> 00:05:02,610
om succesvolle strategieën te ontwikkelen om ermee om te gaan
90
00:05:02,610 --> 00:05:04,233
met klimatologische variatie.
91
00:05:08,604 --> 00:05:12,604
(Frank spreekt vreemde taal)
92
00:05:18,592 --> 00:05:19,750
(drums slaan)
93
00:05:19,750 --> 00:05:21,570
Verteller: In de grotten van de Neanderthaler,
94
00:05:21,570 --> 00:05:23,793
branden hielden de temperatuur constant.
95
00:05:25,680 --> 00:05:28,333
Ze maakten warme kleding van dierenhuiden.
96
00:05:33,500 --> 00:05:36,900
-: Het belangrijkste om koude klimaten te overleven
97
00:05:36,900 --> 00:05:39,060
is om bevriezing te voorkomen.
98
00:05:39,060 --> 00:05:41,670
Dus de belangrijkste dingen die u daadwerkelijk wilt beschermen
99
00:05:41,670 --> 00:05:43,760
in koude klimaten, natuurlijk je vingers,
100
00:05:43,760 --> 00:05:47,260
je tenen, je neus en natuurlijk genitaliën,
101
00:05:47,260 --> 00:05:49,295
als je toevallig een man bent.
102
00:05:49,295 --> 00:05:51,878
(blazende wind)
103
00:05:54,590 --> 00:05:57,040
Verteller: Neanderthalers, we zijn klein en gedrongen.
104
00:05:58,220 --> 00:06:00,460
Hun lichaamsoppervlak was vrij klein
105
00:06:00,460 --> 00:06:02,400
ten opzichte van hun lichaamsgewicht.
106
00:06:02,400 --> 00:06:06,090
Maar ze hadden veel spieren die warmte opwekken.
107
00:06:06,090 --> 00:06:09,523
Ze hadden de perfecte anatomie om te overleven in een ijstijd.
108
00:06:11,104 --> 00:06:13,687
(blazende wind)
109
00:06:15,690 --> 00:06:18,910
Het grootste probleem van de Neanderthalers was hun dieet.
110
00:06:18,910 --> 00:06:21,580
Ze moesten grote hoeveelheden vlees consumeren
111
00:06:21,580 --> 00:06:23,323
om hun spiermassa te behouden.
112
00:06:27,290 --> 00:06:29,643
Dus jaagden ze liever op grote dieren.
113
00:06:32,300 --> 00:06:35,340
In de zomer als het ijs voor een paar weken is teruggetrokken
114
00:06:35,340 --> 00:06:37,583
ze jaagden op mammoeten en ander groot wild.
115
00:06:40,640 --> 00:06:43,740
Jagen was fysiek veeleisend en gevaarlijk,
116
00:06:43,740 --> 00:06:46,730
maar Neanderthalers hadden dierlijke eiwitten en vitamines nodig
117
00:06:46,730 --> 00:06:48,980
om de lange winters te overleven.
118
00:06:48,980 --> 00:06:51,853
Ze volgden hun prooi vaak over grote afstanden.
119
00:06:53,920 --> 00:06:56,720
-: Als je naar een Neanderthaler kijkt, zijn ze taai,
120
00:06:56,720 --> 00:06:58,260
ze zijn koud aangepast.
121
00:06:58,260 --> 00:07:00,360
En je zou verwachten dat ze het overleven
122
00:07:00,360 --> 00:07:02,593
en gedijen in de ijstijden.
123
00:07:03,450 --> 00:07:04,610
Verteller: En ze floreerden
124
00:07:04,610 --> 00:07:06,660
terwijl het klimaat stabiel was.
125
00:07:06,660 --> 00:07:09,403
Maar toen veranderde het vrij plotseling.
126
00:07:10,364 --> 00:07:12,490
(dramatische muziek)
127
00:07:12,490 --> 00:07:14,870
Het klimaat is altijd onderhevig geweest aan groot
128
00:07:14,870 --> 00:07:17,390
maar voorspelbare fluctuaties.
129
00:07:17,390 --> 00:07:19,530
De meeste hiervan worden veroorzaakt door de zon,
130
00:07:19,530 --> 00:07:21,283
het centrum van ons zonnestelsel.
131
00:07:23,440 --> 00:07:27,283
Terwijl de aarde draait, vallen de zonnestralen op het oppervlak.
132
00:07:29,160 --> 00:07:31,970
Soms is zijn baan meer cirkelvormig.
133
00:07:31,970 --> 00:07:33,523
Op andere meer elliptisch.
134
00:07:34,580 --> 00:07:37,953
Een omloopcyclus duurt 100.000 jaar.
135
00:07:38,860 --> 00:07:40,480
De hoek van de aardas
136
00:07:40,480 --> 00:07:43,093
beweegt ook in een cyclus van 40.000 jaar.
137
00:07:44,560 --> 00:07:48,350
Deze veranderingen veroorzaken regelmatige klimatologische variaties op aarde
138
00:07:48,350 --> 00:07:52,393
naarmate de intensiteit van zonnestraling toeneemt en afneemt.
139
00:07:54,410 --> 00:07:56,440
Andere invloeden op het klimaat op aarde
140
00:07:56,440 --> 00:07:59,823
zoals fluctuaties in zeestromingen zijn onregelmatig.
141
00:08:02,340 --> 00:08:05,681
De golfstroom werkt bijvoorbeeld als een gigantische warmtepomp.
142
00:08:05,681 --> 00:08:06,514
(stromend water)
143
00:08:06,514 --> 00:08:08,287
Warm water richting Europa verplaatsen.
144
00:08:10,410 --> 00:08:14,410
(Frank spreekt vreemde taal)
145
00:08:33,420 --> 00:08:35,280
Verteller: klimatologen zijn aan het onderzoeken
146
00:08:35,280 --> 00:08:39,120
hoe veranderingen in de Golfstroom de Neanderthalers beïnvloedden.
147
00:08:39,120 --> 00:08:42,580
De antwoorden liggen verborgen in het Duitse Eifelgebergte.
148
00:08:42,580 --> 00:08:45,180
Diep in de meren die zich in Maar hebben gevormd,
149
00:08:45,180 --> 00:08:47,423
de kraters van uitgedoofde vulkanen.
150
00:08:50,620 --> 00:08:53,750
Deze wetenschappers verrichten pionierswerk.
151
00:08:53,750 --> 00:08:55,640
Ze gebruiken geavanceerde technologie
152
00:08:55,640 --> 00:08:58,380
om het prehistorische klimaat van de aarde te reconstrueren
153
00:08:58,380 --> 00:09:00,750
uit zijn eigen natuurlijke records.
154
00:09:00,750 --> 00:09:02,410
Met behulp van een speciale boormachine
155
00:09:02,410 --> 00:09:05,580
ze nemen kernmonsters uit het sediment van de Maar-meren
156
00:09:05,580 --> 00:09:07,293
en de regio Eifel Maars.
157
00:09:10,307 --> 00:09:11,840
(krakende boot)
158
00:09:11,840 --> 00:09:13,470
Voor duizenden jaren
159
00:09:13,470 --> 00:09:16,250
stuifmeel heeft zich in deze zuurstofarme wateren gevestigd
160
00:09:16,250 --> 00:09:18,093
en zijn perfect bewaard gebleven.
161
00:09:26,670 --> 00:09:30,503
Voor wetenschappers bieden de meren een uniek klimatologisch record.
162
00:09:32,630 --> 00:09:35,160
De kernmonsters zijn kwetsbaar.
163
00:09:35,160 --> 00:09:37,500
Ze moeten worden ingevroren met vloeibare stikstof
164
00:09:37,500 --> 00:09:40,890
zodat ze niet uiteenvallen op weg naar de oppervlakte.
165
00:09:40,890 --> 00:09:42,590
(water bubbling)
166
00:09:42,590 --> 00:09:44,860
Elk monster dat in tact naar voren is gebracht
167
00:09:44,860 --> 00:09:47,320
opent een deur naar het verleden.
168
00:09:47,320 --> 00:09:50,470
De stuifmeellagen stellen de wetenschappers in staat conclusies te trekken
169
00:09:50,470 --> 00:09:53,495
over klimatologische omstandigheden duizenden jaren geleden.
170
00:09:53,495 --> 00:09:56,630
(water bubbling)
171
00:09:56,630 --> 00:09:58,490
De aarde vergeet nooit.
172
00:09:58,490 --> 00:10:00,963
En het klimaat laat een unieke voetafdruk achter.
173
00:10:02,409 --> 00:10:05,878
(vastberaden muziek)
174
00:10:05,878 --> 00:10:07,825
(wetenschappers spreken vreemde taal)
175
00:10:07,825 --> 00:10:08,730
(druppelend water en modder)
176
00:10:08,730 --> 00:10:09,950
Verteller: Nu het onderzoeksteam
177
00:10:09,950 --> 00:10:11,530
van de Universiteit van Mainz
178
00:10:11,530 --> 00:10:13,530
kan beginnen met het lezen van de klimaatkroniek.
179
00:10:17,472 --> 00:10:21,805
(wetenschappers spreken vreemde taal)
180
00:10:33,950 --> 00:10:36,500
Verteller: hoe ouder de periode die ze willen onderzoeken,
181
00:10:36,500 --> 00:10:39,200
hoe dieper de wetenschappers moeten boren.
182
00:10:39,200 --> 00:10:42,193
Een millimeter van het monster is gelijk aan een jaar.
183
00:10:43,810 --> 00:10:48,600
Een monster van een meter lang brengt ze 1000 jaar terug in de tijd.
184
00:10:48,600 --> 00:10:50,490
Op een diepte van 40 meter
185
00:10:50,490 --> 00:10:54,124
de onderzoekers bereiken het tijdperk van de Neanderthalers.
186
00:10:54,124 --> 00:10:57,490
(zoemende machine)
187
00:10:57,490 --> 00:11:01,110
De Eifel Maars zijn een ideale locatie voor dit onderzoek
188
00:11:01,110 --> 00:11:04,320
omdat de Neanderthalers in deze regio woonden.
189
00:11:04,320 --> 00:11:05,440
De Neander-vallei,
190
00:11:05,440 --> 00:11:08,420
waar het eerste Neanderthalerskelet werd gevonden
191
00:11:08,420 --> 00:11:10,743
ligt op slechts 150 kilometer afstand.
192
00:11:12,780 --> 00:11:15,500
De kernmonsters laten zien hoe de omstandigheden waren
193
00:11:15,500 --> 00:11:16,750
voor de Neanderthalers
194
00:11:16,750 --> 00:11:18,923
toen de Golfstroom grillig werd.
195
00:11:28,650 --> 00:11:32,370
De donkere aardlagen duiden op perioden met milde klimaten
196
00:11:32,370 --> 00:11:34,820
en uitgebreide bosbedekking.
197
00:11:34,820 --> 00:11:36,600
Lichtere lagen geven periodes aan
198
00:11:36,600 --> 00:11:38,840
toen kale treden het gebied bedekten
199
00:11:38,840 --> 00:11:41,904
en de zomers waren vier graden kouder dan vandaag.
200
00:11:41,904 --> 00:11:43,640
(metaal sloop)
201
00:11:43,640 --> 00:11:47,790
Ongeveer 60.000 jaar geleden veranderde het klimaat plotseling
202
00:11:47,790 --> 00:11:50,563
met dramatische gevolgen voor de Neanderthalers.
203
00:11:52,872 --> 00:11:57,205
(wetenschapper spreekt vreemde taal)
204
00:12:04,027 --> 00:12:05,224
(onheilspellende muziek)
205
00:12:05,224 --> 00:12:06,860
Verteller: Er waren 10 koude en hete fasen
206
00:12:06,860 --> 00:12:08,770
snel achter elkaar.
207
00:12:08,770 --> 00:12:12,420
Het landschap en de vegetatie veranderden snel.
208
00:12:12,420 --> 00:12:15,646
De mens en de natuur stonden constant onder druk.
209
00:12:15,646 --> 00:12:18,979
(diverse natuurgeluiden)
210
00:12:20,550 --> 00:12:24,290
Deze klimaatchaos duwde de Neanderthalers tot het uiterste
211
00:12:24,290 --> 00:12:26,527
en bedreigden hun bestaan.
212
00:12:29,756 --> 00:12:34,089
(wetenschapper spreekt vreemde taal)
213
00:12:49,876 --> 00:12:52,430
(stromend water)
214
00:12:52,430 --> 00:12:55,590
Verteller: Ten eerste is de prooi van de Neanderthalers verdwenen.
215
00:12:55,590 --> 00:12:59,283
Veel dieren konden niet genoeg voedsel vinden en verhongerden.
216
00:13:01,134 --> 00:13:01,967
(blazende wind)
217
00:13:01,967 --> 00:13:04,080
Anderen migreerden weg.
218
00:13:04,080 --> 00:13:08,090
Plots waren de Neanderthalers jagers zonder prooi.
219
00:13:08,090 --> 00:13:11,293
Tegelijkertijd trok een concurrent zijn territorium binnen.
220
00:13:16,030 --> 00:13:19,630
Homo sapiens is ontstaan in het warme klimaat van Oost-Afrika
221
00:13:19,630 --> 00:13:22,233
en migreerden langzaam helemaal naar Europa.
222
00:13:23,467 --> 00:13:26,134
(hoopvolle muziek)
223
00:13:27,350 --> 00:13:29,750
De nieuwkomers leken totaal ongeschikt
224
00:13:29,750 --> 00:13:31,813
aan dit harde en veranderlijke klimaat.
225
00:13:38,770 --> 00:13:41,140
Homo sapiens was lang en slank
226
00:13:41,140 --> 00:13:43,210
met lange armen en benen.
227
00:13:43,210 --> 00:13:46,393
Door deze bouw waren ze extreem gevoelig voor kou.
228
00:13:48,600 --> 00:13:51,833
Maar ze hebben dit nadeel overwonnen dankzij een nieuwe vaardigheid.
229
00:13:53,840 --> 00:13:56,270
-: Er is beweerd dat Homo sapiens
230
00:13:56,270 --> 00:13:58,250
had een heel andere schouder,
231
00:13:58,250 --> 00:14:01,050
zodat ze daadwerkelijk speren konden gooien.
232
00:14:01,050 --> 00:14:02,863
Terwijl als we kijken naar de schouders van Neanderthalers
233
00:14:02,863 --> 00:14:05,030
ze zijn zo groot en dik
234
00:14:05,030 --> 00:14:08,270
dat dat vermogen om te gooien er eigenlijk niet was.
235
00:14:08,270 --> 00:14:09,590
En eigenlijk waren ze veel waarschijnlijker
236
00:14:09,590 --> 00:14:11,763
om speren te zijn.
237
00:14:12,640 --> 00:14:14,930
Verteller: Met speren werpen is Homo sapiens toegestaan
238
00:14:14,930 --> 00:14:17,623
om veel snellere dieren van een afstand te doden.
239
00:14:19,610 --> 00:14:22,310
De revolutionaire uitvinding maakte de jacht op vlees
240
00:14:22,310 --> 00:14:23,956
veel makkelijker.
241
00:14:23,956 --> 00:14:26,706
(dramatische muziek)
242
00:14:33,870 --> 00:14:36,920
De Neanderthalers die de meesters van Europa waren geweest
243
00:14:36,920 --> 00:14:38,593
verloren hun strijd om te overleven.
244
00:14:39,480 --> 00:14:43,000
Ze waren niet flexibel genoeg om hun soort te redden.
245
00:14:43,000 --> 00:14:45,380
De laatste stierven op de rots van Gibraltar
246
00:14:45,380 --> 00:14:47,453
ongeveer 24.000 jaar geleden.
247
00:14:52,560 --> 00:14:55,320
De duidelijke winnaar in deze tijd van klimaatverandering
248
00:14:55,320 --> 00:14:56,683
was Homo sapiens.
249
00:14:57,570 --> 00:15:01,070
We delen nog steeds ongeveer 99% van ons genetisch materiaal
250
00:15:01,070 --> 00:15:02,713
met deze oude mensen.
251
00:15:07,320 --> 00:15:10,680
Na de migratie naar Europa vanuit Afrika, Homo sapiens
252
00:15:10,680 --> 00:15:12,600
verspreid naar India en Azië,
253
00:15:12,600 --> 00:15:16,003
vervolgens via landbruggen naar Australië en Amerika.
254
00:15:16,950 --> 00:15:18,800
Tijdens deze massale migratie
255
00:15:18,800 --> 00:15:21,030
ze vestigden zich in enkele van de meest afgelegen hoeken
256
00:15:21,030 --> 00:15:22,107
van de aarde.
257
00:15:25,734 --> 00:15:27,580
-: De sleutel daarvoor was het aanpassingsvermogen.
258
00:15:27,580 --> 00:15:30,190
Het vermogen om de omgeving te begrijpen,
259
00:15:30,190 --> 00:15:33,810
hoe het verandert en om met grote sociale groepen te werken
260
00:15:33,810 --> 00:15:37,560
om daadwerkelijk met dat veranderende landschap om te kunnen gaan.
261
00:15:37,560 --> 00:15:38,440
En voor mij,
262
00:15:38,440 --> 00:15:42,450
dit is het punt waarop mensen zich voor het eerst begonnen aan te passen
263
00:15:42,450 --> 00:15:45,743
aan het klimaat en gebruiken het klimaat voor hun eigen bestwil.
264
00:15:47,670 --> 00:15:50,880
Verteller: in een tijd van ongekende klimaatchaos
265
00:15:50,880 --> 00:15:53,490
mensen ontwikkelden een uniek vermogen.
266
00:15:53,490 --> 00:15:56,320
Overleven in veranderende klimaten.
267
00:15:56,320 --> 00:15:58,850
Hierdoor konden ze de laatste millennia doorstaan
268
00:15:58,850 --> 00:16:00,210
van de ijstijd.
269
00:16:00,210 --> 00:16:01,943
Een tijd van extreme kou.
270
00:16:08,197 --> 00:16:12,400
De ijstijd kwam geleidelijk aan een einde rond 17.000 voor Christus
271
00:16:12,400 --> 00:16:14,343
als gevolg van veranderingen in de baan van de aarde.
272
00:16:16,940 --> 00:16:19,290
Terwijl de aarde dichter bij de zon kwam,
273
00:16:19,290 --> 00:16:20,993
het leven veranderde dramatisch.
274
00:16:25,450 --> 00:16:28,773
Vooral in de zomer werd het zonlicht sterker.
275
00:16:31,720 --> 00:16:35,173
De ijzige planeet stond op het punt een wereldwijde lente te beleven.
276
00:16:38,810 --> 00:16:40,420
Het heeft duizenden jaren geduurd
277
00:16:40,420 --> 00:16:42,623
voor de zon om de hele wereld te verwarmen.
278
00:16:46,663 --> 00:16:49,010
Toen het klimaat op aarde veel milder werd,
279
00:16:49,010 --> 00:16:52,833
er brak een nieuw tijdperk aan dat tot op de dag van vandaag voortduurt.
280
00:16:55,712 --> 00:16:58,462
(dramatische muziek)
281
00:17:01,780 --> 00:17:05,492
Warmere temperaturen leiden tot veranderingen in de omgeving.
282
00:17:05,492 --> 00:17:07,387
(druppelend water)
283
00:17:07,387 --> 00:17:08,220
(ijskraken)
284
00:17:08,220 --> 00:17:11,000
Ten eerste de ijskappen in de Noordpool en Antarctica
285
00:17:11,000 --> 00:17:12,083
begon te smelten.
286
00:17:12,970 --> 00:17:15,190
De oceanen begonnen ook op te warmen
287
00:17:15,190 --> 00:17:18,143
en de Golfstroom begon weer te stromen.
288
00:17:18,143 --> 00:17:20,390
(stromend water)
289
00:17:20,390 --> 00:17:22,060
Terwijl de temperatuur steeg,
290
00:17:22,060 --> 00:17:25,800
steeds meer vocht verdampte in de atmosfeer.
291
00:17:25,800 --> 00:17:27,710
Dit leidde tot regelmatige regenval,
292
00:17:27,710 --> 00:17:30,285
wat een uitbarsting van plantengroei veroorzaakte.
293
00:17:30,285 --> 00:17:32,630
(vogels fluiten)
294
00:17:32,630 --> 00:17:35,450
Er was een grotere biodiversiteit.
295
00:17:35,450 --> 00:17:39,270
Gemengde bossen verspreiden zich over Europa en Noord-Amerika.
296
00:17:39,270 --> 00:17:42,713
En subtropische bossen bloeiden dichter bij de evenaar.
297
00:17:44,580 --> 00:17:48,120
Nieuwe diersoorten begonnen de vruchtbare vlaktes te bevolken.
298
00:17:48,120 --> 00:17:51,298
(trompetten op olifanten)
299
00:17:51,298 --> 00:17:55,381
(Detlef spreekt vreemde taal)
300
00:18:10,830 --> 00:18:13,300
Verteller: Langs de rivieren de Tigris en de Eufraat,
301
00:18:13,300 --> 00:18:17,130
en in het oostelijke Middellandse Zeegebied overvloedige natuurlijke hulpbronnen
302
00:18:17,130 --> 00:18:19,463
creëerde ideale leefomstandigheden.
303
00:18:20,643 --> 00:18:23,540
(ruisend geluid)
304
00:18:23,540 --> 00:18:25,730
Op de oude site van Gobekli Tepe,
305
00:18:25,730 --> 00:18:29,760
zijn 60 stenen staalsoorten, gegraveerd met de afbeeldingen van dieren,
306
00:18:29,760 --> 00:18:33,443
waaronder vossen, wilde zwijnen en watervogels.
307
00:18:36,665 --> 00:18:39,390
(vuur suizend)
308
00:18:39,390 --> 00:18:42,140
Nomadische volkeren hebben deze figuren misschien aanbeden
309
00:18:42,140 --> 00:18:45,576
want wilde dieren voorzagen hen van vlees en huiden.
310
00:18:45,576 --> 00:18:46,746
(vuur suizend)
311
00:18:46,746 --> 00:18:49,402
(mystieke muziek)
312
00:18:49,402 --> 00:18:53,485
(Detlef spreekt vreemde taal)
313
00:19:09,466 --> 00:19:10,380
(ruisend geluid)
314
00:19:10,380 --> 00:19:13,220
Verteller: Ook van groot nut voor mens en dier,
315
00:19:13,220 --> 00:19:15,910
waren de wilde granen die groeiden in de warme zonneschijn
316
00:19:15,910 --> 00:19:17,759
van de vruchtbare halve maan.
317
00:19:17,759 --> 00:19:19,970
(krekels zingen)
318
00:19:19,970 --> 00:19:24,380
Eenkoren, spelt en emmer groeiden overal in het Midden-Oosten.
319
00:19:24,380 --> 00:19:27,343
Ze behoren tot de oudste graansoorten op aarde.
320
00:19:28,490 --> 00:19:32,580
Deze granen zijn gemakkelijk te bewaren en kunnen het hele jaar door gegeten worden.
321
00:19:32,580 --> 00:19:36,028
En zo de mens voorzien van een betrouwbare voedselbron.
322
00:19:36,028 --> 00:19:38,695
(hoopvolle muziek)
323
00:19:45,520 --> 00:19:47,790
Naarmate de seizoenen regelmatiger werden,
324
00:19:47,790 --> 00:19:51,160
mensen begonnen deze wilde granen te verbouwen.
325
00:19:51,160 --> 00:19:53,560
Ze observeerden de cycli van de natuur
326
00:19:53,560 --> 00:19:56,700
en door te experimenteren leerde al snel de beste tijden
327
00:19:56,700 --> 00:19:57,823
om gewassen te zaaien.
328
00:20:01,570 --> 00:20:04,990
De landbouw bracht een revolutie teweeg in de prehistorische samenlevingen.
329
00:20:04,990 --> 00:20:05,823
(peinzende muziek)
330
00:20:05,823 --> 00:20:07,960
Velen lieten hun nomadische leven achter zich
331
00:20:07,960 --> 00:20:10,613
en werden boeren en veehouders.
332
00:20:14,560 --> 00:20:15,780
Voor de eerste keer,
333
00:20:15,780 --> 00:20:19,420
mensen begonnen zich te vestigen en dorpen te bouwen.
334
00:20:19,420 --> 00:20:21,963
Ze hoefden niet langer te reizen om voedsel te vinden.
335
00:20:25,075 --> 00:20:26,120
(hooi gekreukt)
336
00:20:26,120 --> 00:20:29,110
-: Vóór de landbouw waren mensen jagers / verzamelaars
337
00:20:29,110 --> 00:20:30,380
en bewegen.
338
00:20:30,380 --> 00:20:33,890
En iedereen van de alleroudsten tot de allerjongsten
339
00:20:33,890 --> 00:20:38,200
concentreerden zich allemaal op het verzamelen en jagen op voedsel,
340
00:20:38,200 --> 00:20:40,450
want dat was essentieel.
341
00:20:40,450 --> 00:20:42,980
Zodra je de agrarische revolutie hebt
342
00:20:42,980 --> 00:20:46,210
en de landbouw begint plotseling,
343
00:20:46,210 --> 00:20:49,410
niet iedereen is betrokken bij de voedselproductie.
344
00:20:49,410 --> 00:20:51,740
En mensen de vrijheid geven
345
00:20:51,740 --> 00:20:55,739
om daadwerkelijk andere dingen te doen, de samenleving te laten bouwen.
346
00:20:55,739 --> 00:20:58,489
(geblaat van schapen)
347
00:20:59,680 --> 00:21:01,600
Verteller: Ze hadden zich ooit in dorpen gevestigd
348
00:21:01,600 --> 00:21:04,693
mensen begonnen zich te specialiseren en hun vaardigheden te ontwikkelen.
349
00:21:06,710 --> 00:21:08,590
Ze vonden technieken uit die ze mogelijk maakten
350
00:21:08,590 --> 00:21:11,793
om nieuwe waardevolle objecten te maken voor hun gemeenschappen.
351
00:21:13,085 --> 00:21:15,190
(vogels fluiten)
352
00:21:15,190 --> 00:21:17,720
-: Je hebt specialisten die dan boer zijn,
353
00:21:17,720 --> 00:21:20,830
je hebt specialisten die dan voor vee zorgen
354
00:21:20,830 --> 00:21:23,510
en geiten en andere gedomesticeerde dieren.
355
00:21:23,510 --> 00:21:26,610
En dan kunnen andere mensen specialisaties ontwikkelen.
356
00:21:26,610 --> 00:21:29,630
Dus als u zich bijvoorbeeld op één plek bevindt
357
00:21:29,630 --> 00:21:32,890
dan wil je mensen die gespecialiseerd zijn in bouwen.
358
00:21:32,890 --> 00:21:35,910
Je kunt dan dus ook daadwerkelijk huizen laten bouwen
359
00:21:35,910 --> 00:21:37,860
of je kunt gebouwen laten bouwen.
360
00:21:37,860 --> 00:21:40,300
En zo begin je dan mensen vrij te maken
361
00:21:40,300 --> 00:21:42,922
van het handenarbeid van alleen het produceren van voedsel.
362
00:21:42,922 --> 00:21:43,850
(vogels fluiten)
363
00:21:43,850 --> 00:21:45,950
Verteller: aardewerk, metaalbewerking en wieden
364
00:21:45,950 --> 00:21:48,050
veranderde het leven van mensen.
365
00:21:48,050 --> 00:21:51,313
Dat gold ook voor meer eenvoudige uitvindingen, zoals brood en bier.
366
00:21:52,551 --> 00:21:55,301
(vogels fluiten)
367
00:21:56,849 --> 00:21:57,850
Door de eeuwen heen,
368
00:21:57,850 --> 00:22:00,340
dorpen groeiden uit tot steden.
369
00:22:00,340 --> 00:22:02,490
Een van de oudste is Jericho,
370
00:22:02,490 --> 00:22:04,143
aan de oevers van de rivier de Jordaan.
371
00:22:05,860 --> 00:22:07,290
Andere steden in de omgeving,
372
00:22:07,290 --> 00:22:10,173
waren Catalhoyuk, Eridu en Ur.
373
00:22:11,310 --> 00:22:14,800
Deze bakermat van de beschaving profiteerde van een lange periode
374
00:22:14,800 --> 00:22:17,335
van gunstige klimatologische omstandigheden.
375
00:22:17,335 --> 00:22:19,691
(triomfantelijke muziek)
376
00:22:19,691 --> 00:22:23,774
(Detlef spreekt vreemde taal)
377
00:22:46,375 --> 00:22:48,344
(onheilspellende muziek)
378
00:22:48,344 --> 00:22:49,240
Verteller: rond dezelfde tijd,
379
00:22:49,240 --> 00:22:52,300
een ramp dreigde in Noord-Amerika.
380
00:22:52,300 --> 00:22:54,800
Een deel van de continentale ijskap is gesmolten
381
00:22:54,800 --> 00:22:57,290
en creëerde een enorm meer.
382
00:22:57,290 --> 00:22:59,930
Het bleef groeien totdat het een gebied bedekte
383
00:22:59,930 --> 00:23:03,130
van 440.000 vierkante kilometer.
384
00:23:03,130 --> 00:23:05,923
Veel groter dan welk meer dan ook dat vandaag de dag bestaat.
385
00:23:07,740 --> 00:23:10,760
Door het intense zonlicht groeide het meer
386
00:23:10,760 --> 00:23:13,290
terwijl er steeds meer smeltwater in stroomde
387
00:23:13,290 --> 00:23:14,453
uit de bergen.
388
00:23:17,102 --> 00:23:19,101
(ruisend geluid)
389
00:23:19,101 --> 00:23:19,934
(ijskraken)
390
00:23:19,934 --> 00:23:24,519
Aanvankelijk hielden ijsbarrières deze enorme hoeveelheid water tegen.
391
00:23:24,519 --> 00:23:27,936
(ijskappen storten in)
392
00:23:29,490 --> 00:23:34,060
Maar rond 6.200 v.Chr. Begonnen ook zij te smelten
393
00:23:34,060 --> 00:23:35,803
en een ramp was onvermijdelijk.
394
00:23:39,650 --> 00:23:42,463
De barrières rond het Agassiz-meer stortten in.
395
00:23:44,656 --> 00:23:47,500
(stromend water)
396
00:23:47,500 --> 00:23:50,610
Er kwam een enorme hoeveelheid ijskoud water vrij.
397
00:23:50,610 --> 00:23:53,340
Het overstroomde grote delen van Noord-Amerika
398
00:23:53,340 --> 00:23:55,403
en uiteindelijk afgevoerd naar de Atlantische Oceaan.
399
00:23:59,750 --> 00:24:02,010
De immense instroom van koud water
400
00:24:02,010 --> 00:24:04,093
de stromingen in de Atlantische Oceaan verstoren.
401
00:24:08,030 --> 00:24:09,930
Het verstoorde de Golfstroom
402
00:24:09,930 --> 00:24:12,003
die niet langer een verwarmend effect hadden.
403
00:24:14,000 --> 00:24:16,113
De temperaturen zijn in heel Europa gedaald.
404
00:24:17,010 --> 00:24:18,640
In de vruchtbare halve maan
405
00:24:18,640 --> 00:24:21,400
waar de landbouw de mens zo kort geleden had toegestaan
406
00:24:21,400 --> 00:24:23,250
enorme vooruitgang boeken,
407
00:24:23,250 --> 00:24:26,063
het weer werd plotseling koud en droog.
408
00:24:28,080 --> 00:24:32,048
Dit leidde tot verwoestende droogtes en mislukte oogsten.
409
00:24:32,048 --> 00:24:34,869
(blazende wind)
410
00:24:34,869 --> 00:24:38,223
De nieuwe agrarische samenlevingen verloren hun middelen van bestaan.
411
00:24:45,173 --> 00:24:49,256
(Detlef spreekt vreemde taal)
412
00:25:05,610 --> 00:25:07,710
Verteller: De allereerste klimaatvluchtelingen,
413
00:25:07,710 --> 00:25:10,380
kwam uit de oostelijke Middellandse Zee.
414
00:25:10,380 --> 00:25:13,831
Vele duizenden vertrokken op zoek naar een nieuw Eden.
415
00:25:13,831 --> 00:25:16,581
(vogels fluiten)
416
00:25:17,430 --> 00:25:19,470
Sommigen waagden zich tot in Europa
417
00:25:19,470 --> 00:25:21,880
waar de temperaturen nog relatief mild waren
418
00:25:21,880 --> 00:25:25,593
en vruchtbare grond beloofde ideale omstandigheden voor vestiging.
419
00:25:29,490 --> 00:25:31,100
Anderen bleven in het Midden-Oosten,
420
00:25:31,100 --> 00:25:32,393
maar verhuisde verder naar het zuiden.
421
00:25:33,280 --> 00:25:36,963
Overal waar ze kwamen, introduceerden deze migranten de landbouw.
422
00:25:41,920 --> 00:25:45,300
Ze vestigden zich bij voorkeur langs rivieren of aan de kust.
423
00:25:45,300 --> 00:25:49,480
Overal hadden ze een betrouwbare toevoer van vers water en voedsel.
424
00:25:49,480 --> 00:25:51,630
Maar zelfs in gematigde klimaatzones,
425
00:25:51,630 --> 00:25:54,563
de kolonisten waren niet veilig.
426
00:25:58,562 --> 00:26:01,130
De gevaren veroorzaakt door het Noord-Amerikaanse smeltwater
427
00:26:01,130 --> 00:26:02,890
waren nog lang niet voorbij.
428
00:26:02,890 --> 00:26:06,013
De zeespiegel steeg 120 meter.
429
00:26:06,013 --> 00:26:08,930
(onheilspellende muziek)
430
00:26:10,790 --> 00:26:11,880
Over de hele wereld
431
00:26:11,880 --> 00:26:14,563
mensen vonden hun bestaan bedreigd.
432
00:26:15,674 --> 00:26:17,990
(stromend water)
433
00:26:17,990 --> 00:26:21,860
Geleidelijk herwon de zee uitgestrekte sporen van vruchtbaar land,
434
00:26:21,860 --> 00:26:24,320
en de stijgende zeespiegel overstroomde nederzettingen
435
00:26:24,320 --> 00:26:26,413
in rivierdelta's en langs kusten.
436
00:26:35,410 --> 00:26:37,040
De Bijbel vertelt over deze gebeurtenissen
437
00:26:37,040 --> 00:26:39,123
in een van de bekendste verhalen.
438
00:26:39,970 --> 00:26:43,740
God zei tegen Noach dat hij alle dieren van de wereld in zijn ark moest verzamelen,
439
00:26:43,740 --> 00:26:46,473
twee van elk en breng ze in veiligheid.
440
00:26:49,540 --> 00:26:51,640
De rest van de mensheid zou worden gestraft
441
00:26:51,640 --> 00:26:53,404
in een verwoestende zondvloed.
442
00:26:53,404 --> 00:26:54,992
(leeuw brult)
443
00:26:54,992 --> 00:26:55,825
(mensen schreeuwen)
444
00:26:55,825 --> 00:26:57,063
Noach deed Gods bevel.
445
00:27:01,410 --> 00:27:04,730
-: Als je kijkt naar bijna alle menselijke samenlevingen
446
00:27:04,730 --> 00:27:07,367
er zijn verhalen over de grote overstroming.
447
00:27:07,367 --> 00:27:11,410
En de reden hiervoor is omdat de belangrijkste tijdsperiode
448
00:27:11,410 --> 00:27:14,970
tussen 10.000 en 5.000 jaar geleden,
449
00:27:14,970 --> 00:27:18,750
na de laatste ijstijd blijft de zeespiegel stijgen.
450
00:27:18,750 --> 00:27:22,330
En die overstroming, al die samenlevingen die worden getroffen
451
00:27:22,330 --> 00:27:26,080
door die stijging van de zeespiegel heeft echt invloed op onze psyche
452
00:27:26,080 --> 00:27:28,780
en heeft zich verankerd in onze verhalen
453
00:27:28,780 --> 00:27:30,665
over het einde van de wereld.
454
00:27:30,665 --> 00:27:32,750
(stromend water)
455
00:27:32,750 --> 00:27:34,400
Verteller: De Bijbel is niet het enige boek
456
00:27:34,400 --> 00:27:36,743
dat vertelt over een grote vloed en een ark.
457
00:27:37,699 --> 00:27:40,870
(golven kabbelend)
458
00:27:40,870 --> 00:27:42,810
De bergachtige golven en de zondvloed
459
00:27:42,810 --> 00:27:44,610
dat alles op zijn pad vernietigde
460
00:27:44,610 --> 00:27:47,890
worden ook levendig beschreven in het Gilgamesj-epos
461
00:27:47,890 --> 00:27:51,312
uit het oude Mesopotamië en de Koran.
462
00:27:51,312 --> 00:27:53,979
(stromend water)
463
00:28:01,580 --> 00:28:03,550
Inheemse volkeren in Zuid-Amerika
464
00:28:03,550 --> 00:28:06,663
vertellen ook over een enorme vloed die de hele aarde bedekte.
465
00:28:07,530 --> 00:28:09,600
Er wordt gezegd dat mensen het alleen hebben overleefd
466
00:28:09,600 --> 00:28:11,413
door naar de bergtoppen te vluchten.
467
00:28:16,340 --> 00:28:19,693
Inheemse Australiërs verwijzen ook naar een grote overstroming.
468
00:28:20,610 --> 00:28:22,360
De dramatische stijging van de zeespiegel
469
00:28:22,360 --> 00:28:23,870
duizenden jaren geleden
470
00:28:23,870 --> 00:28:26,173
is onderdeel geworden van ons collectieve geheugen.
471
00:28:28,580 --> 00:28:30,900
-: Over de hele wereld waar mensen waren
472
00:28:30,900 --> 00:28:35,570
de zeespiegel steeg en steeg en steeg tot ongeveer 5.000 jaar.
473
00:28:35,570 --> 00:28:37,610
En we weten dat er veel gebieden zijn
474
00:28:37,610 --> 00:28:41,440
die nu volledig overstroomd zijn die de samenleving hadden.
475
00:28:41,440 --> 00:28:46,440
Dus je kunt steden onder de zee dichtbij mortel zien.
476
00:28:46,860 --> 00:28:47,720
En in Japan.
477
00:28:47,720 --> 00:28:49,640
Dat weten we voor de kust
478
00:28:49,640 --> 00:28:53,480
van het Verenigd Koninkrijk in de Noordzee is Doggerland.
479
00:28:53,480 --> 00:28:55,550
En als je Doggerland daadwerkelijk onderzoekt,
480
00:28:55,550 --> 00:29:00,050
het heeft de afdruk van dorpen van neolithische stammen
481
00:29:00,050 --> 00:29:02,510
die daar woonden die overstroomden.
482
00:29:02,510 --> 00:29:04,370
(dramatische muziek)
483
00:29:04,370 --> 00:29:05,710
Verteller: de stijgende zeespiegel
484
00:29:05,710 --> 00:29:08,050
verander de kaart van de wereld.
485
00:29:08,050 --> 00:29:11,210
In Noord-Amerika, Hudson Bay en de Grote Meren
486
00:29:11,210 --> 00:29:12,800
ontstond.
487
00:29:12,800 --> 00:29:15,723
In Noord-Europa werd de Oostzee gevormd.
488
00:29:17,510 --> 00:29:21,633
Japan, Indonesië en Australië werden eilanden.
489
00:29:25,420 --> 00:29:29,580
De grote smeltende gletsjer bracht niet altijd verwoesting met zich mee.
490
00:29:29,580 --> 00:29:32,143
Een plaats die hiervan profiteerde, was de Sahara.
491
00:29:34,076 --> 00:29:36,659
(zand blazen)
492
00:29:37,520 --> 00:29:42,060
Tegenwoordig is het een hete, droge en onherbergzame regio.
493
00:29:42,060 --> 00:29:44,823
Maar de Sahara kan er ooit heel anders zijn geweest.
494
00:29:47,020 --> 00:29:48,841
(zand zeven)
495
00:29:48,841 --> 00:29:52,410
Op een oude plek op het (onduidelijke) plateau in Egypte,
496
00:29:52,410 --> 00:29:55,090
archeologen hebben verrassende taferelen ontdekt
497
00:29:55,090 --> 00:29:57,399
uit de prehistorie.
498
00:29:57,399 --> 00:30:00,232
(dramatische muziek)
499
00:30:01,420 --> 00:30:03,930
Ze vonden handafdrukken met stencils
500
00:30:03,930 --> 00:30:07,530
die waarschijnlijk zijn gemaakt door nomaden of handelaars.
501
00:30:07,530 --> 00:30:10,240
Een aangrenzende grot heeft rotsschilderingen van mensen
502
00:30:10,240 --> 00:30:13,633
alleen en in groepen.
503
00:30:16,940 --> 00:30:17,773
Al deze kunst
504
00:30:17,773 --> 00:30:20,373
werd geproduceerd tijdens de tijd van de grote vloed.
505
00:30:21,400 --> 00:30:23,400
Terwijl een groot deel van de wereld leed,
506
00:30:23,400 --> 00:30:26,443
de Sahara lijkt vol leven te zijn geweest.
507
00:30:27,280 --> 00:30:31,120
Veel mensen woonden hier en het dierenleven was er in overvloed.
508
00:30:31,120 --> 00:30:33,163
Er waren antilopen en leeuwen.
509
00:30:37,580 --> 00:30:38,953
En zelfs giraffen.
510
00:30:42,440 --> 00:30:45,290
Wat is nu 's werelds grootste zandwoestijn
511
00:30:45,290 --> 00:30:47,517
was ooit een vruchtbare savanne.
512
00:30:47,517 --> 00:30:50,434
(druppelend water)
513
00:30:52,500 --> 00:30:56,220
Het was de thuisbasis van kuddes dieren die door rijke weilanden zwierven
514
00:30:56,220 --> 00:30:59,423
gevoed door een enorm netwerk van rivieren en meren.
515
00:31:05,810 --> 00:31:07,870
Verandering in het klimaat in deze regio
516
00:31:07,870 --> 00:31:10,330
werd beïnvloed door een andere factor.
517
00:31:10,330 --> 00:31:11,753
Moessonwinden.
518
00:31:14,030 --> 00:31:17,740
Het noordelijk halfrond kreeg meer warmte van de zon
519
00:31:17,740 --> 00:31:20,653
vanwege een verandering in de kanteling van de aardas.
520
00:31:24,640 --> 00:31:27,740
Landmassa's slaan meer warmte op dan oceanen,
521
00:31:27,740 --> 00:31:31,470
temperatuurverschillen creëren die moessonwinden produceren
522
00:31:31,470 --> 00:31:35,130
die koele, vochtige lucht landinwaarts voeren.
523
00:31:35,130 --> 00:31:37,740
Deze winden brachten regen en overvloedig leven
524
00:31:37,740 --> 00:31:39,023
naar wat nu woestijn is.
525
00:31:41,000 --> 00:31:42,930
-: Als we naar de Sahara kijken,
526
00:31:42,930 --> 00:31:46,650
we ontdekken dat er een enorme tijdsperiode is
527
00:31:46,650 --> 00:31:49,070
tussen ongeveer 12.000 jaar geleden
528
00:31:49,070 --> 00:31:51,160
en 5500 jaar geleden
529
00:31:51,160 --> 00:31:53,070
waar de Sahara groen was.
530
00:31:53,070 --> 00:31:56,910
En daarmee bedoelen we dat mensen daar konden wonen.
531
00:31:56,910 --> 00:31:59,410
En dus vinden we archeologische vondsten
532
00:31:59,410 --> 00:32:01,010
helemaal door de Sahara,
533
00:32:01,010 --> 00:32:03,030
laten zien dat de mensen daar floreerden,
534
00:32:03,030 --> 00:32:05,610
er was duidelijk genoeg eten,
535
00:32:05,610 --> 00:32:08,310
de landbouw ontwikkelde zich daar eigenlijk.
536
00:32:08,310 --> 00:32:12,630
En dan langzaamaan vanaf ongeveer 7.000 jaar
537
00:32:12,630 --> 00:32:15,577
de Sahara begon uit te breiden.
538
00:32:15,577 --> 00:32:18,100
(zachte muziek)
539
00:32:18,100 --> 00:32:20,370
Verteller: Maar deze bloei van de Sahara
540
00:32:20,370 --> 00:32:23,995
en de overvloed aan water, dieren in het wild en voedselplanten
541
00:32:23,995 --> 00:32:26,193
was voorbestemd om niet te duren.
542
00:32:30,350 --> 00:32:33,569
Het vruchtbare savanneland werd een zandwoestijn.
543
00:32:33,569 --> 00:32:37,335
Hard, onvruchtbaar en grotendeels onbewoond.
544
00:32:37,335 --> 00:32:40,002
(blazende wind)
545
00:32:41,138 --> 00:32:42,800
De subtropische moessonwinden
546
00:32:42,800 --> 00:32:45,000
duurde maar relatief kort,
547
00:32:45,000 --> 00:32:47,173
totdat de aardas weer verschoof.
548
00:32:48,260 --> 00:32:52,003
Toen de hitte van de zon afnam, verloren de moessons hun kracht.
549
00:32:53,501 --> 00:32:56,251
(wind raast)
550
00:33:06,730 --> 00:33:08,910
Als planten afsterven door droogte,
551
00:33:08,910 --> 00:33:11,800
er wordt minder vocht in de bodem vastgehouden.
552
00:33:11,800 --> 00:33:14,670
Dit versnelt de achteruitgang van het land
553
00:33:14,670 --> 00:33:16,713
en woestijnen vormen zich verrassend snel.
554
00:33:18,993 --> 00:33:22,993
(Frank spreekt vreemde taal)
555
00:33:37,550 --> 00:33:39,900
Verteller: We weten wanneer de Sahara een woestijn werd
556
00:33:39,900 --> 00:33:42,930
dankzij deze oude begraafplaats in Niger
557
00:33:42,930 --> 00:33:45,173
aan wat eens de oevers van het meer van Obero waren.
558
00:33:48,150 --> 00:33:51,050
Generaties lang werden hier de doden begraven
559
00:33:51,050 --> 00:33:53,640
samen met voorwerpen, zoals vishaken van been
560
00:33:53,640 --> 00:33:56,163
en sieraden gemaakt van slagtanden van nijlpaarden.
561
00:33:59,670 --> 00:34:02,370
Maar de begrafenissen lijken vrij abrupt te zijn geëindigd
562
00:34:02,370 --> 00:34:05,013
rond 3.500 voor Christus.
563
00:34:06,630 --> 00:34:08,150
Toen het meer opdroogde,
564
00:34:08,150 --> 00:34:10,650
de bewoners verlieten de begraafplaats
565
00:34:10,650 --> 00:34:12,693
en elk spoor ervan verdwijnt.
566
00:34:16,640 --> 00:34:19,970
Toen de regen ophield, moesten ze vertrekken.
567
00:34:19,970 --> 00:34:22,850
Droogte had het landschap volledig veranderd
568
00:34:24,740 --> 00:34:27,233
en dit gebeurde niet alleen in de Sahara.
569
00:34:29,500 --> 00:34:32,123
Over de hele wereld begonnen woestijnen te ontstaan.
570
00:34:33,670 --> 00:34:35,583
De (onduidelijke) in Centraal-Azië,
571
00:34:36,620 --> 00:34:38,000
Het rode centrum van Australië
572
00:34:39,690 --> 00:34:43,318
de woestijnen Namib en Kalahari in Zuidelijk Afrika.
573
00:34:43,318 --> 00:34:46,151
(dramatische muziek)
574
00:34:48,800 --> 00:34:50,610
Dit was de laatste grote verschuiving
575
00:34:50,610 --> 00:34:53,770
naar de huidige klimaatpatronen van de aarde.
576
00:34:53,770 --> 00:34:56,280
Die kleine verandering in de kanteling van de wereld
577
00:34:56,280 --> 00:34:59,603
zorgde ervoor dat de regen in veel subtropische streken stopte.
578
00:35:01,705 --> 00:35:04,372
(blazende wind)
579
00:35:05,620 --> 00:35:09,513
Opnieuw dwongen de klimaatverandering duizenden om te migreren.
580
00:35:11,720 --> 00:35:13,520
Er was een uittocht uit de Sahara
581
00:35:13,520 --> 00:35:16,053
naar een vruchtbaar gebied in Noord-Afrika.
582
00:35:18,680 --> 00:35:22,580
Terwijl rivieren in het binnenland waren opgedroogd, lag de Nijl in Beneden-Egypte
583
00:35:22,580 --> 00:35:25,270
was nog steeds een betrouwbare bron van water.
584
00:35:25,270 --> 00:35:28,463
Aan de oevers vonden de migranten vruchtbare gronden.
585
00:35:32,110 --> 00:35:34,900
De Nijlvallei is het groene hart van Egypte.
586
00:35:34,900 --> 00:35:39,490
Een groene uiterwaarden van meer dan 1100 kilometer lang.
587
00:35:39,490 --> 00:35:43,120
De grote rivier zorgt voor voldoende water om de vallei te bevloeien,
588
00:35:43,120 --> 00:35:44,763
die is omgeven door woestijn.
589
00:35:49,470 --> 00:35:52,980
Elke zomer zware regenval in de Ethiopische Hooglanden
590
00:35:52,980 --> 00:35:55,053
ervoor zorgen dat de rivier zijn oevers breekt.
591
00:36:00,450 --> 00:36:03,870
In september en oktober nemen de overstromingswateren zich terug,
592
00:36:03,870 --> 00:36:06,763
de grond verdroogt en de velden kunnen worden bewerkt.
593
00:36:10,880 --> 00:36:13,450
Terwijl ze een regelmatige jaarlijkse cyclus volgen,
594
00:36:13,450 --> 00:36:16,370
de overstromingen van de Nijl kunnen extreem zijn.
595
00:36:16,370 --> 00:36:19,503
De vroege kolonisten moesten zich aanpassen aan deze omstandigheden.
596
00:36:20,840 --> 00:36:23,650
De klimaatvluchtelingen werden bekwame boeren
597
00:36:23,650 --> 00:36:25,452
en hydraulische ingenieurs.
598
00:36:25,452 --> 00:36:26,285
(vogels fluiten)
599
00:36:26,285 --> 00:36:28,640
De oude Egyptenaren wisten hoe ze elke druppel moesten gebruiken
600
00:36:28,640 --> 00:36:31,549
van de kostbare moessonregens voor hun velden.
601
00:36:31,549 --> 00:36:33,710
(stromend water)
602
00:36:33,710 --> 00:36:35,743
Water stroomde door een systeem van kanalen.
603
00:36:38,300 --> 00:36:40,640
Om het water te leiden naar waar het nodig was
604
00:36:40,640 --> 00:36:44,743
ze gebruikten meren en bakken met contragewicht.
605
00:36:45,586 --> 00:36:48,503
(water rippling)
606
00:36:50,460 --> 00:36:52,860
Dit geavanceerde irrigatiesysteem
607
00:36:52,860 --> 00:36:54,773
hielp bij het creëren van een economische bloei.
608
00:36:56,070 --> 00:36:58,320
De Nijl maakte de regio welvarend
609
00:36:58,320 --> 00:37:00,643
en voedde steeds meer mensen.
610
00:37:00,643 --> 00:37:02,976
(cow moos)
611
00:37:04,160 --> 00:37:07,453
Langs de oevers van de Nijl ontstonden de eerste steden van Egypte.
612
00:37:08,613 --> 00:37:12,163
(vogels fluiten)
613
00:37:12,163 --> 00:37:16,330
(Gunther spreekt vreemde taal)
614
00:37:22,770 --> 00:37:24,367
Verteller: Al snel ontstonden er eenvoudige nederzettingen
615
00:37:24,367 --> 00:37:27,050
in het eerste koninkrijk van Egypte.
616
00:37:27,050 --> 00:37:30,400
Maar het sociale en politieke systeem bleef draaien
617
00:37:30,400 --> 00:37:33,423
rond het veiligstellen en beheren van de watervoorziening.
618
00:37:34,766 --> 00:37:37,433
(hoopvolle muziek)
619
00:37:39,400 --> 00:37:40,600
(ruisend geluid)
620
00:37:40,600 --> 00:37:43,950
Dit werd gedaan met behulp van een ingenieuze uitvinding,
621
00:37:43,950 --> 00:37:47,590
de nilometer, een stappenstructuur die wordt gebruikt om het niveau te meten
622
00:37:47,590 --> 00:37:49,470
van de overstromingsgrenzen van de Nijl.
623
00:37:49,470 --> 00:37:51,610
De metingen zijn gebruikt om het effect te voorspellen
624
00:37:51,610 --> 00:37:53,488
van de overstroming elk jaar.
625
00:37:53,488 --> 00:37:56,321
(stromend water)
626
00:37:58,440 --> 00:38:00,640
De Egyptische kalender was ook gebaseerd
627
00:38:00,640 --> 00:38:02,590
op deze jaarlijkse overstroming.
628
00:38:02,590 --> 00:38:05,330
Akhet was het seizoen van overstroming,
629
00:38:05,330 --> 00:38:07,810
Peret was het seizoen van opkomst,
630
00:38:07,810 --> 00:38:10,614
en Shemu was het oogstseizoen.
631
00:38:10,614 --> 00:38:13,364
(graan zeven)
632
00:38:14,763 --> 00:38:19,013
(Gunther spreekt vreemde taal)
633
00:38:37,730 --> 00:38:40,660
Verteller: Dit is de beroemdste van de oude beschavingen
634
00:38:40,660 --> 00:38:43,170
was het product van gunstige klimatologische omstandigheden
635
00:38:43,170 --> 00:38:44,930
in de Nijlvallei.
636
00:38:44,930 --> 00:38:47,340
De farao's waren in staat om te bouwen en te onderhouden
637
00:38:47,340 --> 00:38:50,790
het Egyptische rijk gedurende bijna 3000 jaar
638
00:38:50,790 --> 00:38:55,463
omdat de Nijl voor alle benodigde middelen zorgde.
639
00:38:59,290 --> 00:39:01,840
-: de fundamentele bron die u nodig heeft
640
00:39:01,840 --> 00:39:06,660
een rijk opbouwen is voedsel en water.
641
00:39:06,660 --> 00:39:10,290
Als je echt wilt dat ambachtslieden tempels bouwen,
642
00:39:10,290 --> 00:39:13,010
je wilt dat soldaten vertrekken en oorlogen voor je voeren,
643
00:39:13,010 --> 00:39:16,240
je moet ze kunnen voeren en water geven.
644
00:39:16,240 --> 00:39:19,750
Als u uw voedselvoorziening kunt verzekeren en beschermen
645
00:39:19,750 --> 00:39:22,300
en uw watervoorziening voor al uw mensen
646
00:39:22,300 --> 00:39:25,330
dan kun je beginnen met het bouwen van een grote beschaving
647
00:39:26,740 --> 00:39:28,800
Verteller: met beveiligde bronnen,
648
00:39:28,800 --> 00:39:32,470
de farao's hielden toezicht op een lange periode van stabiliteit.
649
00:39:32,470 --> 00:39:35,660
Deze machtige leiders waren in staat om welvaart te brengen
650
00:39:35,660 --> 00:39:36,493
aan hun mensen.
651
00:39:39,902 --> 00:39:44,152
(Gunther spreekt vreemde taal)
652
00:39:48,380 --> 00:39:50,900
Verteller: Het was niet alleen Egypte dat bloeide.
653
00:39:50,900 --> 00:39:53,550
Andere beschavingen ontstonden tussen de breedtegraden
654
00:39:53,550 --> 00:39:55,733
van 20 en 40 graden noorderbreedte.
655
00:39:57,470 --> 00:39:59,423
In Mesopotamië en Perzië,
656
00:40:00,960 --> 00:40:02,053
in Noord-India,
657
00:40:03,260 --> 00:40:04,203
in Karakorum,
658
00:40:05,830 --> 00:40:06,663
in China,
659
00:40:08,560 --> 00:40:10,800
in Mexico en Peru,
660
00:40:10,800 --> 00:40:12,520
en in de Middellandse Zee,
661
00:40:12,520 --> 00:40:17,520
de Mycenen, Minoïers, Thraciërs en Etrusken.
662
00:40:18,550 --> 00:40:20,933
Al deze culturen hadden vergelijkbare klimaten.
663
00:40:21,891 --> 00:40:25,470
(triomfantelijke muziek)
664
00:40:25,470 --> 00:40:28,240
Het koninkrijk Katna in het hedendaagse Syrië
665
00:40:28,240 --> 00:40:30,680
bloeide ook tijdens deze periode.
666
00:40:30,680 --> 00:40:33,140
En vestigde zich als een van de oude wereld
667
00:40:33,140 --> 00:40:35,413
belangrijkste economische centra.
668
00:40:37,610 --> 00:40:41,030
Het controleerde de belangrijkste handelsroutes die Noord-Afrika met elkaar verbinden
669
00:40:41,030 --> 00:40:42,143
en het Midden-Oosten.
670
00:40:45,740 --> 00:40:48,463
Culturen uit de bronstijd hadden nog iets anders gemeen.
671
00:40:50,340 --> 00:40:52,960
Nogmaals, het was gerelateerd aan het klimaat.
672
00:40:52,960 --> 00:40:53,943
Zonaanbidding.
673
00:40:55,870 --> 00:40:57,993
Egyptenaren vereerden de zonnegod.
674
00:40:58,890 --> 00:41:02,330
In Zuid-Engeland, de steencirkels van Stonehenge
675
00:41:02,330 --> 00:41:04,870
markeerde de zomer- en winterzonnewende
676
00:41:04,870 --> 00:41:07,333
en kan in verband zijn gebracht met zonaanbidding.
677
00:41:10,470 --> 00:41:12,730
Deze structuur in de Duitse stad Goseck
678
00:41:12,730 --> 00:41:14,263
is een zonne-observatorium.
679
00:41:18,100 --> 00:41:21,050
Deze hemelschijf gevonden in het nabijgelegen Nebra
680
00:41:21,050 --> 00:41:23,393
wordt beschouwd als een astronomisch instrument.
681
00:41:26,430 --> 00:41:29,100
Veel samenlevingen uit de bronstijd vereerden de zon
682
00:41:29,100 --> 00:41:30,473
als de gever van het leven.
683
00:41:34,660 --> 00:41:37,790
2000 jaar later veranderde dit allemaal
684
00:41:37,790 --> 00:41:40,870
terwijl het hele Middellandse Zeegebied een periode inging
685
00:41:40,870 --> 00:41:44,003
dat wordt soms de donkere middeleeuwen van de oudheid genoemd.
686
00:41:45,944 --> 00:41:46,777
(vuur suizend)
687
00:41:46,777 --> 00:41:50,490
Vanaf ongeveer 1200 voor Christus stortten beschavingen in
688
00:41:50,490 --> 00:41:52,350
de een na de ander.
689
00:41:52,350 --> 00:41:54,650
Bronnen verwijzen naar zeevarende mensen
690
00:41:54,650 --> 00:41:56,733
die invallen lanceerden rond de Egeïsche Zee.
691
00:41:58,510 --> 00:42:00,270
Er is weinig over hen bekend,
692
00:42:00,270 --> 00:42:02,593
alleen dat ze altijd vanuit zee aanvielen.
693
00:42:05,461 --> 00:42:06,460
(overvallers schreeuwen)
694
00:42:06,460 --> 00:42:08,850
Ze plunderden dorpen en steden.
695
00:42:08,850 --> 00:42:12,220
Een spoor van vernietiging achterlatend, waar ze ook gingen.
696
00:42:12,220 --> 00:42:14,733
Van Griekenland tot Gaza was niemand veilig.
697
00:42:15,800 --> 00:42:17,310
Hun invallen betekenden het einde
698
00:42:17,310 --> 00:42:20,493
van de mediterrane beschavingen van de bronstijd.
699
00:42:21,868 --> 00:42:24,535
(brandend vuur)
700
00:42:27,600 --> 00:42:29,420
Onderzoekers zijn nog aan het onderzoeken
701
00:42:29,420 --> 00:42:32,223
de redenen achter de ineenstorting van deze koninkrijken.
702
00:42:36,130 --> 00:42:39,964
Ze vermoeden dat klimaatverandering mogelijk een rol heeft gespeeld.
703
00:42:39,964 --> 00:42:42,964
(onheilspellende muziek)
704
00:42:45,240 --> 00:42:48,350
Maar een van de redenen waarom deze de donkere middeleeuwen worden genoemd
705
00:42:48,350 --> 00:42:50,330
is dat er zo weinig geschreven verslagen zijn
706
00:42:50,330 --> 00:42:51,773
daterend uit deze tijd.
707
00:42:56,420 --> 00:42:59,160
Paleoklimatoloog Dominik Fleitmann
708
00:42:59,160 --> 00:43:02,870
hoopt met behulp van geologische gegevens licht te werpen op deze periode
709
00:43:02,870 --> 00:43:05,333
uit de (onduidelijke) grot in Zuid-Turkije.
710
00:43:07,740 --> 00:43:10,830
Mensen bezoeken de grot al duizenden jaren
711
00:43:10,830 --> 00:43:14,133
omdat het niet alleen beschutting biedt, maar ook water.
712
00:43:16,710 --> 00:43:19,310
In de oudheid werden grote zwembaden gebouwd
713
00:43:19,310 --> 00:43:22,103
om het regenwater op te vangen dat in de grot sijpelt.
714
00:43:26,330 --> 00:43:27,880
Dieper in de grot,
715
00:43:27,880 --> 00:43:31,150
dit water heeft een fascinerend klimaatrecord opgeleverd.
716
00:43:31,150 --> 00:43:33,647
waar Fleitmann onderzoek naar doet.
717
00:43:33,647 --> 00:43:36,480
(laarzen kraken)
718
00:43:40,320 --> 00:43:43,250
De grot bevat enorme rotsformaties,
719
00:43:43,250 --> 00:43:45,933
inclusief stalagmieten tot 20 meter hoog.
720
00:43:50,490 --> 00:43:52,403
De meeste zijn miljoenen jaren oud.
721
00:43:53,330 --> 00:43:55,590
Een wandeling in deze grot is ook een reis
722
00:43:55,590 --> 00:43:57,593
door de klimatologische geschiedenis van het gebied.
723
00:44:00,100 --> 00:44:04,350
(Dominik spreekt vreemde taal)
724
00:44:19,598 --> 00:44:21,610
(onheilspellende muziek)
725
00:44:21,610 --> 00:44:23,730
Verteller: Het probleem is dat hij het moet vinden
726
00:44:23,730 --> 00:44:24,980
precies het juiste monster
727
00:44:24,980 --> 00:44:26,630
uit al deze stalagmieten.
728
00:44:30,530 --> 00:44:32,480
Veel van deze oude formaties
729
00:44:32,480 --> 00:44:34,970
stopte met groeien aan het einde van de bronstijd
730
00:44:34,970 --> 00:44:37,083
toen er geen water meer de grot binnenkwam.
731
00:44:40,150 --> 00:44:43,740
Stalactieten en stalagmieten hebben een constante aanvoer van water nodig
732
00:44:43,740 --> 00:44:45,847
als ze willen groeien.
733
00:44:45,847 --> 00:44:48,560
(druppelend water)
734
00:44:48,560 --> 00:44:50,170
Ze worden gevormd door regenwater
735
00:44:50,170 --> 00:44:53,410
sijpelt door de grond en druipt van rotsen.
736
00:44:53,410 --> 00:44:56,720
Het water laat afzettingen van calciumcarbonaat achter
737
00:44:56,720 --> 00:44:58,070
die zich na verloop van tijd opstapelen.
738
00:45:02,520 --> 00:45:04,250
Deze kwetsbare structuren
739
00:45:04,250 --> 00:45:07,040
kunnen onderzoekers regenpatronen analyseren
740
00:45:07,040 --> 00:45:08,800
over millennia.
741
00:45:08,800 --> 00:45:10,870
De monsters uit (onduidelijke) grot
742
00:45:10,870 --> 00:45:13,260
geven aan dat het klimaat abrupt veranderde
743
00:45:13,260 --> 00:45:14,623
tijdens de bronstijd.
744
00:45:16,886 --> 00:45:21,136
(Dominik spreekt vreemde taal)
745
00:45:35,450 --> 00:45:37,430
Verteller: Deze toename van stoflagen
746
00:45:37,430 --> 00:45:39,440
laat zien dat tijdens de late bronstijd,
747
00:45:39,440 --> 00:45:41,740
het klimaat werd droger.
748
00:45:41,740 --> 00:45:45,104
Dit wordt bevestigd door de snelheid waarmee de stalagmieten groeiden
749
00:45:45,104 --> 00:45:48,193
die merkbaar vertraagde tijdens de periode.
750
00:45:51,850 --> 00:45:54,400
In tegenstelling tot voorgaande eeuwen,
751
00:45:54,400 --> 00:45:58,200
er werden bijna geen nieuwe kalklagen toegevoegd.
752
00:45:58,200 --> 00:46:00,270
Dit suggereert een afname van regenval
753
00:46:00,270 --> 00:46:04,530
rond de Middellandse Zee vanaf ongeveer 1200 voor Christus.
754
00:46:04,530 --> 00:46:06,833
De hele regio was in de greep van droogte.
755
00:46:08,536 --> 00:46:12,786
(Dominik spreekt vreemde taal)
756
00:46:17,630 --> 00:46:19,760
Verteller: inderdaad een recept voor een ramp,
757
00:46:19,760 --> 00:46:21,330
als terugkerende droogtes
758
00:46:21,330 --> 00:46:23,463
het hele Middellandse Zeegebied.
759
00:46:25,042 --> 00:46:27,542
(klok luidt)
760
00:46:30,160 --> 00:46:32,610
Al snel waren de bodems uitgeput.
761
00:46:32,610 --> 00:46:34,573
Velden konden niet meer worden bewerkt.
762
00:46:39,450 --> 00:46:42,930
De mysterieuze zeevaarders die koninkrijk na koninkrijk binnenvielen
763
00:46:42,930 --> 00:46:44,993
waren eigenlijk klimaatvluchtelingen.
764
00:46:49,440 --> 00:46:52,730
Grote aantallen migranten veroverden Egypte.
765
00:46:52,730 --> 00:46:55,650
Het bericht had verspreid dat het rijk was aan hulpbronnen
766
00:46:55,650 --> 00:46:58,253
en dat de graanschuren van de farao's goed gevuld waren.
767
00:46:59,298 --> 00:47:00,900
(schreeuwende menigte)
768
00:47:00,900 --> 00:47:04,070
Ramses de derde behaalde uiteindelijk een klinkende overwinning
769
00:47:04,070 --> 00:47:05,531
over de overvallers.
770
00:47:05,531 --> 00:47:08,364
(menigte schreeuwt)
771
00:47:09,310 --> 00:47:11,640
Maar hun invasie in Egypte was het begin
772
00:47:11,640 --> 00:47:14,023
van een langdurige geleidelijke achteruitgang.
773
00:47:16,210 --> 00:47:19,260
(treurig gezang)
774
00:47:19,260 --> 00:47:20,960
-: Dus het oude koninkrijk regeerde
775
00:47:20,960 --> 00:47:22,860
voor honderden en honderden jaren.
776
00:47:22,860 --> 00:47:26,630
En toen veroorzaakte een koudegolf droogte
777
00:47:26,630 --> 00:47:27,880
in het hele Midden-Oosten.
778
00:47:27,880 --> 00:47:29,710
Het belangrijkste probleem met droogte
779
00:47:29,710 --> 00:47:33,850
is het betekent dat uw voedselvoorziening stopt.
780
00:47:33,850 --> 00:47:37,010
Als je niet genoeg te eten hebt, kun je mensen geen eten geven.
781
00:47:37,010 --> 00:47:39,500
Die mensen migreren vervolgens naar andere plaatsen
782
00:47:39,500 --> 00:47:40,890
waar er eten is,
783
00:47:40,890 --> 00:47:43,760
of ze proberen eigenlijk zelf voedsel te produceren.
784
00:47:43,760 --> 00:47:46,410
Dus wat je hebt is elke regeringslaag
785
00:47:46,410 --> 00:47:49,990
begint in te storten omdat je mensen niet kunt voeden
786
00:47:49,990 --> 00:47:51,800
die het land proberen te besturen.
787
00:47:51,800 --> 00:47:55,100
En je ziet dat het oude koninkrijk instort.
788
00:47:55,100 --> 00:47:57,593
Egypte laat ons de kracht van het klimaat zien.
789
00:47:58,520 --> 00:48:02,054
Verteller: Dus koninkrijken vielen als gevolg van een klimaatafwijking.
790
00:48:02,054 --> 00:48:04,887
(dramatische muziek)
791
00:48:06,480 --> 00:48:08,680
Neerslag daalt aanzienlijk,
792
00:48:08,680 --> 00:48:10,620
en de temperaturen waren de laagste die ze waren geweest
793
00:48:10,620 --> 00:48:12,393
sinds het einde van de ijstijd.
794
00:48:14,470 --> 00:48:17,180
Het duurde tot ongeveer 300 voor Christus
795
00:48:17,180 --> 00:48:18,470
dat de uitlijning van de aarde
796
00:48:18,470 --> 00:48:20,910
opnieuw het klimaat gunstiger gemaakt,
797
00:48:20,910 --> 00:48:23,823
met mildere temperaturen en regelmatige regenval.
798
00:48:24,758 --> 00:48:27,425
(blazende wind)
799
00:48:28,680 --> 00:48:29,850
In de bergen,
800
00:48:29,850 --> 00:48:31,183
gletsjers trokken zich terug.
801
00:48:32,170 --> 00:48:35,340
In de Middellandse Zee is het evenwicht van de natuur hersteld
802
00:48:35,340 --> 00:48:36,273
en verder.
803
00:48:38,848 --> 00:48:41,430
(donder brult)
804
00:48:41,430 --> 00:48:44,400
De veranderingen maakten een einde aan de klimaatcrisis
805
00:48:44,400 --> 00:48:47,960
en de broodnodige hulp aan ecosystemen over de hele wereld,
806
00:48:47,960 --> 00:48:49,815
inclusief Afrika.
807
00:48:49,815 --> 00:48:52,620
(regen giet)
808
00:48:52,620 --> 00:48:55,853
Overvloedige regenval zorgde voor een aanvulling van de grondwaterstanden.
809
00:48:58,220 --> 00:49:00,580
Bodems werden weer vruchtbaar
810
00:49:00,580 --> 00:49:02,793
en gewassen bloeiden in Noord-Afrika.
811
00:49:08,360 --> 00:49:11,500
Emmer, de meest gewilde export van die tijd
812
00:49:11,500 --> 00:49:13,493
groeide zover het oog reikte.
813
00:49:21,348 --> 00:49:25,431
(Frank spreekt vreemde taal)
814
00:49:32,830 --> 00:49:33,710
Verteller: Deze overvloed
815
00:49:33,710 --> 00:49:36,660
trok de aandacht van een opkomende macht,
816
00:49:36,660 --> 00:49:39,923
die met geweld toegang kregen tot de graanschuren van Afrika.
817
00:49:42,470 --> 00:49:46,490
Het onderwierp zijn aartsvijand Carthago in de Punische oorlogen
818
00:49:46,490 --> 00:49:49,383
en verzekerde zijn voedselvoorziening voor de komende eeuwen.
819
00:49:55,520 --> 00:49:58,890
De opkomende keizerlijke macht was Rome.
820
00:49:58,890 --> 00:50:00,550
Tijdens zijn gouden eeuw,
821
00:50:00,550 --> 00:50:04,000
meer dan 800.000 mensen woonden in de bruisende hoofdstad
822
00:50:04,000 --> 00:50:05,123
op de rivier de Tiber.
823
00:50:06,225 --> 00:50:10,588
(mensen die gesprekken voeren)
824
00:50:10,588 --> 00:50:12,710
Beroemd om zijn efficiënte administratie
825
00:50:12,710 --> 00:50:14,750
en zijn extravagante levensstijl,
826
00:50:14,750 --> 00:50:18,013
het Romeinse rijk overtrof alles wat ervoor was gekomen.
827
00:50:20,847 --> 00:50:25,014
(Gunther spreekt vreemde taal)
828
00:50:43,921 --> 00:50:45,430
(menigte juicht)
829
00:50:45,430 --> 00:50:48,100
Verteller: Thuis hield Rome zijn mensen tevreden
830
00:50:48,100 --> 00:50:49,783
met brood en circussen.
831
00:50:52,260 --> 00:50:54,643
In het buitenland breidde het zijn rijk uit.
832
00:50:56,520 --> 00:50:58,760
Het klimaat was gunstig voor Rome.
833
00:51:00,390 --> 00:51:03,223
(dramatische muziek)66474
Can't find what you're looking for?
Get subtitles in any language from opensubtitles.com, and translate them here.